Oʻzbek adabiyotining yirik namoyondalaridan biri, shoir, adib, olim, sarkarda, yirik davlat arbobi, “Buyuk Boburiylar sulolasi” asoschisi Zahiriddin Muhammad Bobur

Bobur 1483 yili 14 fevralda Andijon shahrida, Fargʻona ulusining hokimi Umarshayx Mirzo va asli chingiziylardan boʻlgan malika Qutlugʻ Nigor Xonim oilasida dunyoga keladi. “Bobur” soʻzi forsiy tilidan “babr”, yaʼni “bars”,“yoʻlbars” degan maʼnoni bildiradi. Boburning otasi Umarshayx Mirzo Sohibqiron Amir Temur avlodidan. Amir Temurning uchinchi oʻgʻli Mironshoh Mirzoning evarasi boʻlgan. Boburning onasi Qutlugʻ Nigor-Xonim moʻgʻul xonlaridan biri Yunusxonning qizi boʻlgan.

Barcha shahzodalar singari Zahiriddin Muhammad Bobur taʼlim va tarbiyani otasining saroyida oladi. Biroq otadan juda erta yetim qoladi. 1494 yili Umarshayx Mirzo baxtsiz hodisa tufayli vafot etadi. 12 yoshida Bobur otasining oʻrniga taxtga oʻtirishga majbur boʻldi. U hukmdor boʻlgan dastlabki yillarda Temuriy shahzodalar oʻrtasida toju taxt uchun ayovsiz kurash avj oladi. Yosh Zahiriddin Andijon taxti uchun amakisi Sulton Ahmad Mirzo hamda ukasi Jahongir Mirzo bilan kurashishiga toʻgʻri keladi. Bobur ukasi bilan murosaga kelishga harakat qiladi Jahongir Mirzoga Fargʻona ulusini ikkiga taqsimlab, yarmini topshiradi. Oʻzi esa Samarqand uchun boʻlayotgan kurashlarga kirishadi.

Kurashlar hech qanday natija bermaydi, unda katta harbiy kuchga ega boʻlgan Shayboniyxonning qoʻli baland keladi. Bobur Samarqandni tashlab ketadi. Biroq Shayboniyxon 1504 yili Andijonni ham qoʻlga kiritadi va Bobur janub tomon bosh olib ketishga majbur boʻladi. Kobul ulusida oʻz hokimiyatini oʻrnatadi. 1505-1515 yillar davomida u Markaziy Osiyoga qaytishga harakat qiladi, biroq bu urinishlaridan ham hech narsa chiqmaydi.

Bobur oʻz mavqeini tiklash maqsadida 1519-1525 yillarda Hindiston uchun bir necha bor janglar olib boradi. 1526 yil Panipatda Hindiston sultoni Ibrohim Loʻdi bilan jang qiladi. 1527 yili esa Chitora hokimi Rano Sango bilan kurashadi. Ikki kurashda ham Boburning qoʻli baland keladi. Shu tariqa Bobur Hindistonda oʻz hokimiyatiga asos soladi. Bobur asos solgan sulola tarixda eng yirik sulolalardan biri boʻlib, uning avlodlari 350 yildan ortiq Hindistonga hukmronlik qiladi.

Bobur hukmronligi davrida Hindiston gullab-yashnaydi. Adabiyot, sanʼat, shaharsozlik rivojlanadi. Uning oʻgʻillari va avlodlari davrida Hindiston qudratli mamlakatlardan biriga aylandi. Boburning avlodlari bobosining bunyodkorlik ishlarini munosib davom ettirishadi. Mamlakatda mukammal maʼnaviy-ruhiy muhit vujudga keladi. Hindiston tarixida Boburning ahamiyati nihoyatda katta. Yirik hind olimi Javoharlaʼl Neru u haqida shunday deydi: “Bobur Hindistonga kelgandan keyin katta siljishlar yuz berdi va yangi ragʻbatlantirishlar hayotga, sanʼatga, arxitekturaga toza havo baxsh etdi, madaniyatning boshqa sohalari esa bir-birlariga tutashib ketdi”.

Bulardan soʻng Bobur uzoq yashamadi: 1530 yili Agrada 47 yoshida vafot etadi. Rivoyatlarga koʻra, Boburning toʻngʻich oʻgʻli Humoyun Mirzo ogʻir dardga chalinadi. Bobur uch kechayu uch kunduz Yaratgandan oʻgʻlining dardiga shifo soʻrab, farzandi chekayotgan dardni oʻziga berishini soʻraydi. Humoyun Mirzo tuzaladi, biroq Zahiriddin Muhammad Bobur koʻp oʻtmay vafot etadi.

Bobur oʻzbek tarixida tom maʼnoda yirik shaxs. Uning tarixchi olim, zukko adib va dilbar shoir sifatida qoldirgan adabiy merosi bebahodir. Bobur hukmdorlik majburiyatlaridan ortib yirik asarlar yozishga muvaffaq boʻlgan. Uning lirikasi adabiyotdagi oʻziga xos lirika. Shubhasiz, sheʼriyatining asosiy mavzui Vatan, Vatan sogʻinchi boʻlgan. Taxt uchun qondosh aka-ukalarning dushman boʻlib kurashishi, atrofdagi insonlarning xiyonati, vatanini birlashtirolmaganidan soʻng tortgan azoblari va nihoyat umrining soʻnggigacha Vatan sogʻinchi uning sheʼriyatiga koʻchgan desak mubolagʻa boʻlmaydi. Bu mavzular Bobur gʻazallari, ruboiylarida keng yoritilgan.

Shu bilan birgalikda Bobur lirikasida yuksak va oliyjanob insoniy tuygʻular, adolatparvarlik, insonparvarlik tuygʻularini madh etgan. Xalqda uning:

Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir,

Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidir.

Yaxshi kishi koʻrmagʻay yomonligʻ hargiz

Har kimki yomon boʻlsa, jazo topqusidir.

ruboiysi mashhur. Bobur sheʼriyatini asosan ishqiy mavzudagi asarlar tashkil etadi. Ishqiy gʻazallarda Bobur hazrat Navoiydan ilhomlangan boʻlsa ajab emas. Bobur sheʼriyatida axloq va diniy mukammallik masalalari ham koʻtarilgan. Lirikasining oʻziga xosligi shundaki, u asarlarini nihoyatda sodda, samimiy, hammaga tushunarli boʻlgan tilda yozishga harakat qilgan. Gʻazal va ruboiylarida balandparvoz soʻzlar, mukammal iboralarni qoʻllamagan. Xususan, bu haqida u oʻz “Boburnoma” asarida ham toʻxtalib oʻtgan: “Ravshan va toza shaplar yordamida, soddaroq yoz: va senga ham, seni xatingni oʻqugʻanga ham oson boʻladi”.

Oʻzni, koʻngul, aysh bilan tutmoq kerak,

Bizni unutqonni unutmoq kerak.

Ayshu tarab gulbunigʻa suv berib,

Gʻussa niholini qurutmoq kerak.

Tiyra turur zuhd damidir koʻngul,

Ishq oʻti birla yorutmoq kerak.

Har nimagʻa ham yema, gʻam koʻp turur,

Aysh bila oʻzni unutmoq kerak.

Qoʻyma mashaqqat aro, Bobur, koʻngul,

Oʻzni farogʻat bila tutmoq kerak.

Bobur lirikasi mana shunday nasihatlarga boy, sodda va samimiydir. Shoirning sheʼriy merosi koʻpqirrali. U nasrda ham salmoqli ijod qilgan. Boburning barcha nazmiy asarlari “Qobul devoni” soʻngra “Hind devoni”ga jamlangan. U 1521 yili falsafiy-diniy asari “Mubayyin”ni yozadi. Asarda islom shariatining 5 ustuni, shuningdek “Mubayyinu-l-zakot” soliq chiqimi kitobini yozgan. “Harb ishi”, “Musiqa ilmi” kabi ilmiy asarlar yozgani maʼlum, biroq ular hanuzgacha topilmagan.

 “Boburnoma” Zahiriddin Muhammad Bobur ijodiyoti ustuni. Jahon adabiyoti va manbashunosligida muhim va noyob yodgorlik. Eski oʻzbek (chigʻatoy) tilida yozilgan. Asarning “Boburiya”, “Voqeanoma”, “Tuzuki Boburiy”, “Tabaqoti Boburiy”, “Tavorixi Boburiy” kabi koʻplab nomlari ham maʼlum.

Temuriylar tarixi haqida batafsil soʻylaydigan yirik manba. Asarning oʻndan ortiq qoʻlyozma nusxalari Oʻzbekiston fanlar Akademiyasi sharqshunoslik institutida saqlanadi. Koʻplab dunyoviy, jumladan, fors, ingliz, rus, turk, golland, frantsuz tillariga tarjima qilingan. Xususan, asar fors tiliga Boburning nabirasi, yirik hukmdor Akbarshoh amri bilan tarjima qilinadi, unga eng mahoratli hind rassomlari tomonidan miniatyuralar chizilgan. Hozirgi vaqtga qadar “Boburnoma” 25 dan ortiq tillarga tarjima qilingan.

Asar voqealari 12 yoshlik kichkina Boburning hukmdor boʻlganidan boshlanadi. Asar birinchi shaxsdan soʻzlangan boʻlib, unda Bobur hayotida koʻrganx-kechirganlaridan tashqari, janglari, yurishlari, qadami yetgan shaharlar va maskanlari haqida qiziqarli maʼlumotlarni qoldiradi.

Aytish mumkinki, “Boburnoma” har tomonlama ajib asar. Birinchidan, u avtobiografik-Bobur hayoti, zamondoshlari haqida qimmatli maʼlumotlar beradi. Ikkinchidan, asar oʻsha davr geografiyasi, madaniyatshunosligi, sanʼati, hattoki, oʻsimliklar olami haqida ham maʼlumotlarga boy. Qiziq jihati shundaki, asarda 1508 yildan 1519 yilgacha boʻlgan biror voqea kuzatilmaydi. Bu balki muallifning xohishi yoki qoʻlyozmaning turli sabablarda yoʻqolgan boʻlishi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Ushbu asar Boburning har tomonlama yetuk, ziyrak, zukko shaxs boʻlganidan dalolat beradi. Ayniqsa, asardagi hikmatlar qadrlidir. Unda sharqona donishmanlik aks etgan. Masalan: “...har kimdin yaxshi qoida qolgʻon boʻlsa, aning bilan amal qilmoq kerak”, “agar ota yomon ish qilgʻon boʻlsa, yaxshi ish bilan badal qilmoq kerak” kabi nasihatlar ham uchraydi.

Boburnoma asosida bir qator badiiy asarlar yaratilgan. Xususan, frantsuz adibasi Flora Anna Stilning “Boburxon”, yana bir frantsuz adibi Fernard Grenard “Bobur”, amerikalik yozuvchi Harold Lembning “Bobur yoʻlbars” romanlari. Hindistonlik Muni Laʼl boburiylar tarixiga asoslanib 6 ta roman yozgan. Oʻzbek adabiyotida esa Oybek, Pirimqul Qodirov, Xayriddin Sulton, Xurshid Davron kabi yozuvchilar Boburga atab qissa-romanlar yozgan.

Ayniqsa, Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” hamda Boburiy shahzodalar haqida “Avlodlar dovoni” kabi asarlari juda mashhur. Yozuvchi Xayriddin Sulton Bobur qadami yetgan manzillar haqida qiziqarli roman yozgan. Xurshid Davron “Samarqand xayoli” qissasi, “Bobur sogʻinchi” pyesasini yaratgan. Boburning qizi sharq adabiyotida birinchi tarixchi, olima, adiba Gulbadan-begim “Boburnoma” asarining davomi sifatida “Humoyunnoma” asarini yaratadi. Yana bir boburiyzoda malika Zebunniso ham mumtoz oʻzbek adabiyotida oʻzining nafis gʻazallari bilan mashhur.

Shoir nomini abadiylashtirish maqsadida uning ona shahri Andijonda haykal oʻrnatilgan. Bir qancha maskan va manzillarga Bobur nomi berilgan. Har yili 14 fevral respublika boʻylab Bobur tavallud topgan kun keng miqyosda nishonlanadi.

“Yoshlar bilan ishlash, ma’naviyat  va ma’rifat bo‘limi” boshlig‘i G.Maxamedova