“QISASI RABG‘UZIY”DA NUH ALAYHISSALOM QISSASI VA UNING SAHIH MANBALAR BILAN QIYOSIY TAHLILI

Ma’lumki, islom dinining muqaddas kitobi Qur’oni Karim mavzulari jihatidan uch qismga bo‘linadi. Bular: tavhid masalalari, hukmlar va qissalardir.                                 Islom dini yer yuzi bo‘ylab keng yoyila boshlagach uning mohiyatini, asl kitobi bo‘lmish Qur’on Karimning ma’nolari va tarjimasini insoniyatga tanitish ziyoli kishilar zimmasiga  ulkan mas’uliyat yukladi. Ayniqsa, anbiyolar qissalari har bir davrda o‘zining keng qamrovli auditoriyasiga ega bo‘lgan. Qur’oni Karimda anbiyolar qissalari bir necha sabablarga ko‘ra zikr qilingan bo‘lib, Usoma Sayyid Mahmud al Azhariy o‘zining ”Al Madxal ila usulit tafsir”  kitobida quyidagi sabablarni keltiradi:

1.   Nabiy sollallohu alayhi va sallamga nubuvvatning zalvorli yukini ko‘tarishda taskin berish va u zotning merosxo‘rlari bo‘lgan ulamolarrning, kishilarni hidoyatga da’vat qiluvchilarning  qalbarini xotirjam qilish uchun.. 

وكلا نقص عليك من أنباء الرسل ما نثبت به فؤادك

“Biz qalbingni salobatli qilish uchun senga Payg‘ambarlar xabarining hammasini qissa qilib aytmoqdamiz…”[1]

2. O‘tganlarning qissalarida fikr yurituvchi va qalb ko‘zi ochiq kishilar uchun ibrat-namuna bor. Chunki kishi moziyga nazar solar ekan foyda oladi, o‘ziga tegishli xulosalarni chiqaradi. 

لَقَدْ كَانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِّأُولِي الْأَلْبَابِ

“Batahqiq, ularning qissalarida aql egalari uchun ibrat bor edi…”[2]

Bu qissalarda Muhammad sollallohu alayhi va sallamdan oldin yuborilgan payg‘ambarlar qissalari, qavmning o‘z nabiylariga itoati yoxud sarkashligi, ularga yuborilgan balolar va ofatlar haqida so‘z yuritiladi.[3] 

Qur’on nozil  bo‘lgan vaqtdan hozirgi kungacha anbiyolar qissalari haqida juda ko‘plab kitoblar yozilgan. Dastavval bu asarlar faqat arab tilida yozilgan bo‘lsa, keyinchalik, fors tilida ham shunday qissalar yozila boshladi. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixida ilk bor bitilgan anbiyolar tarixiga oid asar “Qisasi Rabg‘uziy” asaridir. Asar XIII asr oxiri XIV asr boshlarida Xorazmning Raboto‘g‘uz mavzeida qozilik qilgan Nosiriddin Burhoniddin o‘g‘li Rabg‘uziy qalamiga mansub. Ushbu asar hijriy 150, milodiy 1309-1310-yillarda mo‘g‘ul beki Nosiriddin To‘qbug‘aning topshirig‘iga ko‘ra islomni turkiy qavmlar orasiga keng yoyish, payg‘ambarlar hayoti bilan ommani tanishtirish maqsadida yozilgan bo‘lib,  asosan, nasr uslubdida yozilgan. Asar mazmuni madhiyalar, ba’zi qissalarning xulosalari, lirik kechinmalardan iborat. Xotima qismi esa nazmda yozilgan. Ja’mi 72 qissadan iborat. Mavzu doirasiga ko‘ra, asar qissalari juda rang-barang. Qissalar hajmi turlicha. Masalan, Yusuf alayhissalom qissasi qariyb yuz sahifani tashkil etsa, Lut alayhissalom qissasi bir necha sahifadangina iborat. Qissalar bayonida xalq og‘zaki ijodining bevosita ta’siri yaqqol namoyon bo‘ladi. Qissalarning ko‘pi qahramon haqidagi muayyan oyat bilan boshlanadi, so‘ng she’riy tarzdagi madh, keyin asosiy voqealar bayoni keladi. Masalan, Nuh alayhissalom qissasi misolida ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, qissaning kirish qismi bevosita Nuh alayhissalomga xitob qilingan quyidagi oyatlar bilan boshlangan: Nuh surasi 2-oyat, Nuh surasi 10-oyat, Nuh surasi 26-oyat, Shuaro surasi 119-oyat, Hud surasi 48-oyat, Soffat surasi 79-oyatlar. Shundan so‘ng Nuh alayhissalomga bag‘ishlangan 14 misradan iborat nazm shaklidagi madh keltirilgan. Qissada umumiy hisobda 15 ta oyat, 4 ta hikoya, bitta qissa zikr qilingan. Qissada zikr qilingan ma’lumotlarning barchasini ham sahih diniy manbalarga muvofiq keladi deb bo‘lmaydi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, bu qissada ham xalq og‘zaki ijodining bevosita ta’siri o‘z aksini topgan. Quyida Nuh alayhissalom qissasining bayoni va uning sahih diniy manbalar bilan qiyosiy tahlilini ko‘rib chiqamiz. 

Qissa Nuh alayhissalomning o‘z qavmiga qilgan xitobi borasidagi oyatlar asosida boshlanadi:

 “Ey qavmim, Albatta men siz uchun ochiq-oydin ogohlantiruvchiman”[4] deb qavmiga pand bergan, “Bas, o‘z robbingizga istig‘for ayting, albatta, U gunohlarni ko‘plab mag‘firat qiluvchidir”[5] deb munojat qilgan, kofirlar qo‘lida pok suyaklar tufayli “Ey Robbim, yer yuzida kofirlardan birorta ham harakatlanuvchi qo‘ymagin”[6] deb duo qilgan, “Bas, Biz unga va u bilan birga bo‘lganlarga to‘lgan kemada najot berdik”[7]tashrifi bo‘lgan, “Ey Nuh, Bizdan senga va sen bilan birga bo‘lgan ummatlarga bo‘lgan tinchlik va barokatlar ila (kemadan) tushgin”[8]  kiyimini olgan, “Barcha olamlarda Nuhga salom bo‘lsin!”[9] farmonini eshitgan Nuh nabiy (a.s.). 

She’r: 

Kun tug‘ardin kun botarg‘a Nuh yalavoch da’vati,

Ellik o‘ksuk ming yil erdi ul risolat muddati. 

Kecha-kunduz o‘zi yolg‘uz qazg‘u, emgak yuklanib, 

So‘z eshitmaz kofir aro kunda ortdi zahmati.

Haqqa “Rabbi lotazar” teb yalborib qildi duo, 

Bu ijobatda duodin qirq yil erdi muhlati.

Din uchun ko‘p qin tortib yuritu haq yorliqni, 

Bizga so‘kunch emgak ichra qolmadi hech toqati.

“Vasna’ al-fulka” amri birla yo‘ndi uch qat bir kemi, 

Ani mundi yetdi ersa xalqqa to‘fon haybati.

Yag‘di yag‘mur, esdi yellar, ostun-ustun olti oy, 

Ko‘rsa mundog‘ mundin ortuq Mavlomizning qudrati. 

O‘zi qoldi uch o‘g‘ul ham uch kelinlar yetagu, 

Barcha o‘ldi yub tugandi kufru zulmat bid’ati.

Shundan so‘ng Nuh alayhissalomning ota va ona tomondan yaqin nasablari zikr qilingan: Nuh ibn Malik Manusalx  ibn Idris. Onasining oti Shamxo binti Anursh edi. Nuh (a.s.)dan Odam Atoga qadar o‘n ota edilar, barchalari musulmon edilar. Hofiz ibn Kasir Ismoil ibn Dimashqiy (v.774)  o‘zining “Bidoyatun nihoya” kitobi,  Nuh alayhisallom haqidagi qissasining 237-betida Nuh ibn Lamok ibn Matushalx deb keltirilgan. Yana shu kitobda Nuh ibn Lamok ibn Matushalx ibn Xoluj (Idris) ibn Yarid ibn Mahlaiyl ibn Qiynon ibn Anush ibn Shiys ibn Odam (a.s), deb keltirilgan. 

Oti Yashkir edi, ko‘p yig‘lagani uchun Nuh deb ataldi. Aytmishlar, yig‘lashiga sabab shu ediki, kunlardan bir kun Iblis aytdi: “Ey Nuh, menga do‘stlik qilding. Agar do‘stlarim, birodarlarim, qo‘shinim yig‘ilib kelsa, bu yerda sig‘mas edilar”. Nuh (a.s.) so‘radi: “U qaysi edi?” Iblis aytdi: “Sen duo qilding, qavming halok bo‘ldi. Barchasi do‘zaxda menga sherik bo‘ldilar. Sabr qilsang edi, ulardan biri iymon kelar edi, bu ishing fozil odamning ishi bo‘lar edi”. Nuh (a.s.) kun-tun yig‘ladi. Aytdi: “Koshki sabr qilsam edi, birortasi musulmon bo‘lar edi, men bunday qiyin ahvolga tushmas edim”. Ushbu ma’lumotlar Rovardiy al-Kofiyning “Qisosul anbiyo” kitobida zikr qilingan.

Aytmishlar, Jabroil (a.s.) Nuh (a.s.)ga payg‘ambarlik keltirdi. Nuh (a.s.) so‘radi: “Olam g‘oyatda keng, kofirlar ko‘pdur. Men qayerga borib Sening birligingni yetkazay?” Xitob keldi: “Ey Nuh, sendan aytmoq, Mendan eshittirmoq”. Nuh (a.s.) iymonga da’vat qildi. Shamol Nuh (a.s.)ning so‘zlarini Mag‘ribdan Mashriqqa qadar yetkazar edi. “Iymon keltiring, Tangrini bir deng, payg‘ambar ekanligimga iqror bo‘ling”, – der edi. Kofirlar Nuh (a.s.)ni ura boshladilar. Shunday urdilarki, suyaklari sindi. Jivol ichida buztek qaqshasa, suyaklari terisi ostida shunday qaqshar edi. Tunda boshini yostiqqa qo‘yib uxlasa, Tangri taolo shifo berar edi. Har kuni Jabroil (a.s.) kelib, farmon yetkazar edi: “Ey Nuh, bor, kofirlarga ayt, La ilaha illallohu Nuhur rosulullohi desinlar”. Borib aytar edi, ular doimgidek urar edilar. Nuh (a.s.) aytdi: “U: “Robbim, men o‘z qavmimni kechayu kunduz da’vat qildim”. “So‘ngra men albatta ularni jahriy da’vat qildim. So‘ngra men ularni oshkora va yashirin (da’vat) qildim”,[10]  dedilar. Ellik yil kam ming yil da’vat qildi, sakson kishi musulmon bo‘ldi, iymon keltirdilar.

Ibn Abbos (r.a):” Nuh (a.s)ga qavmidan 80 kishi iymon keltirdi” deya qilingan rivoyat ham yuqoridagi ma’lumotlarni tasdiqlaydi..

Bir kuni bir qari chol yosh bola bilan Nuh (a.s.)ning oldiga keldi. Nuh (a.s.)ning yuziga tuflatdi, so‘ktirdi. Bu bolaga: “Bu Nuh telbadur. Otalarimiz uning so‘zlarini tinglamadilar. Bugun men qanday yo‘l tutsam, sen ham shunday qil”, – deb vasiyat qildi. Nuh (a.s.) buni ko‘rdi, uning so‘zlarini eshitdi, ulardan umidini uzdi. Sabri to‘lib duo qildi, aytdi: “Tangrim, yer yuzida birorta kofirni tirik qo‘ymagin”. Tangri taolo qirq yil yomg‘ir yog‘dirmadi, yerdan maysa o‘smadi, xotinlar farzand ko‘rmadilar. Yilqi-podalarning barchasi halok bo‘ldi, ariqlar quridi. Ushbu ma’lumot sahih diniy manbalarda uchramadi.

Xabarda shunday keladi, Avj ibn Unuq to‘fonda halok bo‘lmadi, chunki  u dayyor jumlasidan emas edi. Dayyor – uyli, mol-davlatli degani. Avjning uyi, moli yo‘q edi, dengizlar boshida turar edi. To‘fon suvi tizzasidan oshmadi. Shu paytda Nuh (a.s.)ga xabar keldi: “Duoingni ijobat qildim. Bor va chinor daraxtini ek”. Terak daraxtini ham deyishadi. Nuh (a.s.) daraxt ekdi. Qirq yilda uch yig‘och o‘sdi. Daraxtni kesdi, hech kim ko‘tara olmadi. Avjni chaqirdilar. Bu daraxtni sudrab keltirdi. 

Avj ibn Unuq haqida tarixda turli afsonalar mavjud bo‘lib, islomiy manbalar buni inkor qiladi. Deydilarki: Avj ibn Unuq bani odam zuriyodidan birinchi bor zino qilgan ayolning farzandi bo‘lgan. Uning bo‘yi uch ming ziro’ uzunlikda bo‘lgan. Qo‘li bilan dengizdan baliq tutib uni quyosh nuriga yaqinlashtirib pishirib yegan. Avj ibn Unuq Nuh (a.s) ga ushbu katta daraxtni olib kelishga yordam bergani uchun to‘fondan omonda qolgan, degan rivoyatlarni keltiradilar. Avj ibn Unuq shaxsi bilan bog‘liq bu rivoyatlarning barchasi to‘qima, isroiliyot rivoyatlar bo‘lib ishonchli tafsir kitoblari va islomiy tarixiy manbalar buni qat’iy dalillar bilan inkor qiladi. Xususan, Alloh taolo “So‘ngra qolganlarni g‘arq qildik”[11] deb marhamat qilgan. Ya’ni kemaga chiqmaganlarni barchasini. 

Nabiy (s.a.v.) hadislarida: “Alloh taolo odamni yaratdi. Bo‘yining uzunligi 60 ziro’ edi. Insonlarning bo‘ylarining  uzunligi (Odam (a.s)nig bo‘ylari uzunligidan)  qiyomatga qadar  qisqarib boraveradi “ deb marhamat qilganlar. Buxoriy va Muslim sahih kitoblarida rivoyat qilgan. Bundan kelib chiqadiki, bo‘yi uch ming ziro’ bo‘lgan Nuh to‘fonida suv to‘pig‘iga ham yetmagan va shu sababli omon qolgan deya vasf qilinayotgan Avj ibn Unuq shaxsiyati Qur’on va Hadisda keltirilgan qat’iy dalillar bilan inkor qilinadi.

Jabroil (a.s.) Nuh (a.s.)ga o‘rgatdi. Daraxtni yorg‘u bilan yordilar. Suv ustida o‘rdakning yurganini ko‘rsatdi. Shunga o‘xshatib kemani yasay boshladilar. Kofirlar buni ko‘rib kulardilar. “Shu paytgacha payg‘ambar eding, endi duradgor bo‘ldingmi? Buni nima qilasan?” – deb so‘rasalar, “Kema yasayman, tepasiga minib suzib yuraman”, – der edi. Kofirlar: “Egar yasayapsanmi, avval eshkak sotib ol”, – deb kular edilar. Tangri taolo xabar beradiki: “U kema yasamoqda. O‘z qavmidan bo‘lgan zodagonlar qachon oldidan o‘tsalar, uni masxara qiladilar..”[12] Nuh (a.s.) javob aytar edi: “Agar bizni masxara qilsangiz, (azob kuni kelganida) biz ham xuddi siz bizni masxara qilganingizdek sizni masxara qilurmiz”.[13] Nuh (a.s.) so‘radi: “To‘fon qachon bo‘ladi?” Farmon keldi: “Qachonki sening tandiring ichidan suv chiqsa, va’da qilgan azobimni yuboraman”[14]. 

  “Tannur favvora otganda” deb keltiriladi. Tannur borasida ko‘pchilik turlicha fikr bildirgan. Ba’zilar undan murod yer deydi. Ibni Abbos (r.a) Hind diyoridagi buloq deganlar. Sha’biy Ko‘fadagi buloq deydilar. Qatoda (r.a) Jaziyradagi buloq deydilar. Ali ibn Abu Tolib bundan murod tongning yorishishi degan ekanlar. Bu ma’lumotlar Ibni Kasirning “Bidoyatun nihoya” kitobida keltiriladi.

Rabg‘uziy “tannur”ni nega aynan tandir deb ta’vil qilganlari borasida bir qancha manbalar o‘rganilib quyidagi xulosaga kelindi: arab harflarida “تنور” ko‘rinishida yoziluvchi “tannur” lafzi  barcha harflari fathali va vov idg’om shaklida bo‘lsa fe’l ma’nosiga, agar birinchisi fathali, nun idg’omli holda zammali bo‘lsa ism ma’nosiga dalolat qiladi. Xususan, “Mu’jamul vasiyt” kitobida agar “tanavvaro”  fe’lining masdari deb e’tiborga olinsa “yorishmoq, nur taratmoq” degan ma’noni bildiradi, deyilgan. Agar uni alohida mushtaq ism deb e’tiborga olsak “tannur”  aksar uylarda bor pechkaning nomi bo‘lib, ayollar unda non pishiradilar. Sulaymon ibn Umar al Ujayliy o‘zining “Al Futuhatul ilohiyya” kitobida bu xususda Imom Bayzoviyning quyidagi fikrlarini keltirganlar: “Tannur bu non pishiriladigan tandirdir. O‘sha kuni odatga xilof tarzda uning ichidan suv otilib chiqqan. Va bu hol Nuh  to‘foni boshlanishining alomati bo‘lgan.”[15] 

Yana shu kitobda keltirilishicha, tannur Momo Havvoga tegishli tosh bo‘lib, unda non pishirar edilar. Va bu Nuhga  meros bo‘lib qolgan edi. 

Demak, Rabg‘uziy “tannur” lafzini tandir deb ta’vil qilishda lug’at hamda yuqorida zikr qilingan tafsir kitoblarida keltirilgan ma’lumotlarga tayangan bo‘lishi mumkin. 

Nuh alayhissalom qissasidagi “tannur” borasidagi bugungi kun ulamolarining fikrlarini bilish maqsadida, Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf qalamiga mansub “Tafsiri Hilol” kitobi va Shayx Usmonxon Alimov tomonidan bitilgan “Qur’oni Karim va o‘zbek tilidagi ma’nolari tarjimasi”  kitoblaridan ushbu lafz qarab ko‘rilganida, ulamolarimiz bunga chuqur kirishmasdan  uni asl holida qoldirganlari, ya’ni “tannur” shaklida tarjima qilganlari ma’lum bo‘ldi. 

             Kemani yasab tugatgandan so‘ng Nuh (a.s.)ning kofir xotini tandirda non pishirayotgan edi, ichidan suv chiqdi. Kelib Nuh (a.s.)ga xabar berdi. Nuh (a.s.) musulmon bo‘lgan sakson kishi bilan kemaga kirdi. To‘rt o‘g‘li bor edi. Uch o‘g‘li: Xom, Som, Yofas – musulmon, Kan’on kofir edi. Farmon keldi: “Har bir jonzotdan bir juft olib kemaga kir. Jonzotlar yo‘qolib ketmasin. Bir erkak, bir ayol urug‘li. “U (kema) ga har bir turdan bir turdan bir juftdan va ahlingni chiqar”.[16] Yana farzandlaringni ham kirgiz”. Nuh (a.s.) aytdi: “Tangrim, uchadigan, yuguradigan jonivorlarni qanday tutaman?”  Suv yuzida barcha jonzotlar yig‘ildilar. Har biridan bir erkak, bir urg‘ochini tutib kemaga kirgizdi. O‘g‘li Kan’onni kirgizmoqchi edi xabar keldi: “Kirgizma, u kofir”. Aytdi: “Tangrim, oila a’zo­laringni kirgiz, deb o‘zing aytding”. Xabar keldi: “U sening oilang a’zosi emas”.[17]

Kan’on Nuh (a.s) ning to‘rtinchi o‘g‘li bo‘lib, kemaga chiqishdan bosh tortgan. Bu haqida Qur’oni Karimda Hud surasida bayon qilingan. Ammo Kan’onni aynan ismi zikr qilinmagan. Imom Qurtubiy, Tabariy va Bayzoviylarning tafsirida ismi Kan’on ekanligi aytilgan. Bir qiylda Yom deyilgan.

         Nuh (a.s.) aytdi: “Ey Kan’on, musulmon bo‘l, kemaga kir, to‘fonda halok bo‘lasan”. Kan’on aytdi: “Men baland tog‘larga sig‘inaman. Tog‘ meni suvdan asraydi”. Nuh (a.s.) aytdi: “Bu kun Tangridan boshqa kuch yo‘q seni azobdan qutqara olmaydi”. Shu so‘zlarni aytib turganlarida suv toshib keldi. Kan’onni halok qilgudek bo‘ldi, u qochdi, tog‘ tepasiga chiqa boshladi.  Suv keldi, oshiqigacha yetdi. O‘g‘li bor edi, uni oyog‘i ostiga olib ustiga chiqdi. O‘g‘li o‘ldi, o‘zi ham g‘arq bo‘lib iymonsiz holda ketdi.  Imom Bag‘oviyning tafsir kitobida ham u otasi Nuh (as) ga itoat qilmagani, tog‘ ustiga chiqishi ham foyda bermagani  va suvda g‘arq bo‘lgani bayon qilingan.

Ba’zilar aytadilarki, eng avval kemaga kirgan chumoli, oxirgi kirgan eshak edi. Eshakni sudradilar, kemaga kirmadi, chunki Iblis eshakning dumidan ushlab turar edi. Axiyri Nuh (a.s.) aytdi: “Shayton sen bilan bo‘lsa ham kir”.  Ibni Abbos (ra)dan  qilingan rivoyatga ko‘ra, qushlardan birinchi bo‘lib to‘tiqush hayvonlardan oxiri bo‘lib eshak kirgan. Uning dumiga shayton osilib olgan edi. 

Molik ibn Sulaymon al-Xiraviy (r.a.) xabar beradi, Nuh payg‘ambar ilonni, chayonni kemaga kirgizmadi. “Odamlarga sizdan zarar yetadi”, – dedi. Ular aytdilar: “Kim sening nomingni aytsa, unga zarar yetkazmaymiz”. Aytadilarki, kim ilon, chayondan qo‘rqsa, “Barcha olamlarda Nuhga salom bo‘lsin! Albatta biz go‘zal amal qilguvchilarni mana shunay mukofotlaymiz. Albatta, u mo‘min bandalarimizdandir”[18]ni o‘qib yotsin. Nuh (a.s.) so‘radi: “Tangrim, bo‘ri qo‘y bilan, arslon sigir bilan, mushuk kabutar bilan dushman. Ularni qanday joylashtiray?” Farmon keldi: “Bu dushmanlikni ularning orasiga kim solgan?” Aytdi: “Sen tomoningdan berilgan dushmanlik Sening sharofating bilan ko‘tarilgay”. Barcha narsalarni kiritdi. Yana farmon bo‘ldi: “Odamning suyagini olib kel va kemaga kirit, azob suvi tegmasin”. Odam Atoning suyagini keltirdi, kema o‘rtasida olib qo‘ydi. Bir tomonida erkaklar, bir tomonida ayollar joylashdi. Odamning suyagi o‘rtada parda bo‘ldi. Ushbu ma’lumotlar saxix manbalarda uchramadi.

Xabarda shunday keltiriladi, uchta narsa yo‘q edi, kemada paydo bo‘ldi: biri mushuk, ikkinchisi sichqon,  uchinchisi to‘ng‘iz. Sichqon paydo bo‘ldi, kemani teshdi. Farmon bo‘ldi, Nuh (a.s.) qo‘li bilan arslonning boshini siladi. Burnidan ikki mushuk chiqib, sichqonni yedilar.  Ibn Kasirning Bidoyatun nihoya kitobida kelishicha, Zayd ibn Aslam otasidan u zot Rosululloh (sav) dan mursal holda rivoyat qilingan hadisda: Odamlar sichqondan shikoyat qilishdi. U taomlarimizga va narsalarimizga aziyat yetkazmoqda deyishdi. Shunda Alloh taolo sherga vahiy qildi u aksirgan edi burnidan mushuk chiqdi va sichqonni tutib yedi, deyilgan ekan.

Odamlarning, hayvonlarning najosatlari kemada to‘lib ketdi. Juda qiynalishdi. Nuh payg‘ambarga tuyaning orqasini silash buyurildi. Silagan edi, tuya dumini qimirlatib, orqasidan to‘ng‘iz chiqdi. Najosatlarning barchasini yedi. To‘ng‘izning go‘shti harom qilinganining sababi shu deyishadi.  Imom Abu Ja’fardan rivoyat qilingan xabarda filning dumini siladilar. Va undan to‘ng‘iz chiqdi deyilgan ekan. Ammo bu ma’lumotlar juda g‘arib ekani ma’lum bo‘ldi. 

Qachonki olti oy tugagach, Nuh (a.s.) Avjga aytdi: “Kemani to‘xtat”. Kemani to‘xtatish hech kimning qo‘lidan kelmas edi. Avjni uni tutishga buyurdi.  Tangri taolo uni halok qilmadi. Shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish lozimnki, kema Allohning amri bilan to‘xtagan. Avj haqidagi ma’lumotlar esa to‘qima hisoblanadi. 

Shundan so‘ng yer va osmonga farmon bo‘ldi: “Ey yer, suvingni yutgin, ey osmon, o‘zingni tutgin deyildi. Suv quridi.Farmon bajarildi va (kema) Judiy (tog‘i) ga joylashdi”. [19] 

Asardagi Nuh alayhissalom qissasi faqat shu ma’lumotlar bilan cheklanmagan bo‘lib, yana ikki hikoya ham zikr qilinadi. Ulardan biri Nuh alayhissalomning qizi va unga kelgan sovchilar haqida, ikkinchisi esa Avj ibn Unuq haqida. Ammo sahih manbalardan bu ma’lumotlarning tasdig‘i topilmagani uchun zikr qilmadik.

Xulosa o‘rnida shuni aytish kerakki, “Qisasi Rabg‘uziy” asariga diniy xarakterdagi asar sifatida qaramaslik lozim. Chunki, asarda o‘quvchiga teologik ruhiyatni singdirishga intilish yo‘q, balki unda inson hayoti, kelajagi va borliq bilan bog‘liq dunyoviy ruh xalq og‘zaki ijodi tarzida o‘z aksini topgan. Muallif kitib haqidagi fikrini quyidagicha ifodalaydi:

O‘zgalar ko‘p olamunchoq tuzdilar el tizginib,

Man guvar, dur, yinju tuzdim, kezmadim yobon yozi.

Yetti yuz o‘n erdi yilg‘akim bitildi bu kitob,

Tug‘mish erdi ul o‘g‘urda Hut saodat yulduzi.

Darhaqiqat, allomaning o‘zi aytganidek, asarni nodir duru gavharga qiyos etilsa arziydi. Ayniqsa, asarning bugungi kunga qadar o‘z qiymatini yo‘qotmasdan asrlardan asrlarga, tildan tilga o‘tib kelayotgani buni tasdiqlaydi. 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI (REFERENCES):

1. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. “Tafsiri hilol”. 6 juzlik. Toshkent. “HILOL NASHR”. 2022.
2. Э. Фозилов,  А. Юнусов, Ҳ. Дадабоев “Қисаси Рабғузий”. Тошкент. “Ёзувчи” нашриёти, 1-2-китоб. 1990-91.
3. Ўзбек адабиёти тарихи, 5 томлик. 1-том, - Тошкент: Фан, 1982.
4. B. Abdushukurov “Қисаси Рабғузий”. Toshkent: Yoshlar nashriyot uyi. 2018. – 200b.
5. Sulaymon ibn Umar al Ujayliy. “Al Futuhatul ilohiyya”. 8 juzlik. Bayrut: Darul kutubul ilmiyya. 2013. – 3893b.
6. ۲۰۱۰م. ص ٥٧.  أسامة السيد محمود الأزهرى "المدخل إلي أصول التفسير". الوابل الصيب. القاهرة
7. ابن كثير. "البداية و النهاية". دار إبن كثير. دمشق 768 ه.  
    

[1] Qur’on. Hud surasi, 120-oyat.

[2] Qur’on. Yusuf surasi, 11-oyat.

[3] ۲۰۱۰م. ص ٥٧.  أسامة السيد محمود الأزهرى "المدخل إلي أصول التفسير". الوابل الصيب. القاهرة 

[4] Nuh surasi, 2-oyat.

[5] Nuh surasi, 10-oyat.

[6] Nuh surasi, 26-oyat.

[7] Shuaro surasi, 119-oyat.

[8] Hud surasi, 48-oyat.

[9] Soffat surasi, 79-oyat.

[10] Nuh surasi 5, 8, 9 – oyatlar.

[11] Soffat surasi 82- oyat.

[12] Hud surasi 38-oyat.

[13] Hud surasi 38-oyat.

[14] Hud surasi 40-oyat.

[15] Sulaymon ibn Umar al Ujayliy. “Al Futuhatul ilohiyya”. 8 juzlik. Bayrut: Darul kutubul ilmiyya. 2013. 3-juz. 433-bet. 

[16] Moʻminun surasi 27-oyat.

[17] Hud surasi, 46-oyat.

[18] Soffat surasi 78-79-80-oyatlar.

[19] Hud surasi 44-oyat.

Axmedova Muattar Abduqayum qizi,

Ta'lim muassasasi o'qituvchisi, ToshDO‘TAU O‘zbek adabiyoti tarixi

va matnshunoslik kafedrasi 1-kurs doktoranti