Аlisher Navoiy ijodida hadis va “Аrbain”ning yaratilishiga turtki bergan omillar

Mamlakatimiz mustaqil taraqqiyot yo‘liga qadam qo‘ygach, barcha sohalarda ko‘plab o‘zgarishlar amalga oshirildi. Shu jihatdan olganda din, xususan islom dinini asl manbalar asosida ilmiy o‘rganish, keng yoritib berish uchun imkoniyat yaratib berildi. Maʼlumki, adabiyot asrlar osha insonning maʼnaviy qiyofasini yuksaltirishga, go‘zal axloqlarni shakllantirishga, ularda kelajakka umid va ishonchni tarbiyalashga xizmat qilgan. Mustaqillik davridagina adabiyotga xolisona baho berila boshlandi. Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko‘p asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan, bebaho maʼnaviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo‘lib qoldi. Navoiy asarlarining anʼanaviy muqaddimalariga kirgan hamd, munojot, naʼt qismlari, shoirning diniy mavzudagi asarlari to‘laligicha yigirma jilddan iborat “Mukammal asarlar to‘plami” nomi bilan nashr etildi. Navoiyning dinga, tasavvuf taʼlimotiga munosabatiga doir o‘nlab maqolalar, ilmiy risolalar eʼlon qilindi. Uning asarlarini o‘rganish shoirning dunyoqarashini to‘g‘ri tushunishga, asarlarini xolis baholashga yordam beradi. Ulug‘ mutafakkir asarlarini istiqlol maʼnaviyatining tarkibiy qismi sifatida targ‘ib qilish barkamol avlodni tarbiyalashda ham muhim ahamiyat kasb etadi. 

Аlisher Navoiyning boy va serqirra ijodi faqat o‘zbek adabiyotidagina emas, balki jahon adabiyotida ham salmoqli o‘ringa ega. Navoiy lirik, epik va falsafiy asarlari bilan XV asr adabiyotida chuqur iz qoldirdi. Ulug‘ adibning asarlari hayotlik davridayoq Xitoydan tortib Kichik Osiyogacha yetib bordi va hozirda butun dunyo xalqlari ham sevib o‘qishmoqda. Buyuk mutafakkir Аlisher Navoiy ijodida Islom diniga doir ko‘plab asarlarga duch kelamiz. Аniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, turkiy xalqlar tarixida hali hech kim o‘z tilimizda Islomni Navoiychalik targ‘ib qilgan emas. Tan olishimiz kerak bobokalon shoirimiz asarlaridagi islomiy talqinlarni hanuzgacha to‘liq o‘rganganimiz yo‘q[1].

Alisher Navoiy 10–12 yoshlaridan she’r yoza boshlagan. Tarixchi Xondamirning yozishicha, yosh Alisher Navoiyning iste’dodidan mamnun bo‘lgan mavlono Lutfiy, uning: 

“Orazin yopqach, ko‘zimdin sochilur har lahza yosh,

Bo‘ylakim, paydo bo‘lur yulduz, nihon bo‘lg‘och quyosh”

matla’li g‘azalini tinglab: “Agar muyassar bo‘lsa edi, o‘zimning o‘n-o‘n ikki ming forsiy va turkiy baytimni shu g‘azalga almashtirardim...” degan[2]. Alisher Navoiy 15 yoshida shoir sifatida keng tanilgan. She’rlarini turkiy[3] va forsiy[4] tillarida yozadi[5].

Alisher Navoiy 13-14 yoshdaligida otasi hayotdan ko‘z yumadi. Uni Abulqosim Bobur o‘z tarbiyasiga olib, katta badiiy iste’dodi uchun g‘oyat e’zozlaydi. 1456-yil oktyabrda mamlakat poytaxti Hirotdan Mashhadga ko‘chiriladi, Abulqosim yosh Alisherni ham, o‘z xizmatida bo‘lgan Husayn Boyqaroni ham Mashhadga olib ketadi. 1457-yilning bahorida to‘satdan Abulqosim Bobur ham vafot etadi. Alisher Navoiy uchun bu, otasi vafotidan keyingi, ikkinchi og‘ir judolik bo‘ldi. U Mashhad madrasalaridan birida o‘qishini davom ettiradi. Do‘sti Husayn Boyqaro esa Marv va Chorjo‘y tomonlarga omad qidirib ketadi. Xurosonni temuriylarning yana bir vakili, Movarounnahr hukmdori Sulton Abu Said egalladi va poytaxtni Samarqanddan Hirotga ko‘chiradi. Husayn Boyqaroning taxtni egallash yo‘lidagi birinchi raqibi – Abu Said edi. Alisher Navoiy oilasining xohish-rag‘bati Husayn tomonda bo‘lib, bu avvalo, ularning oilaviy yaqinliklari bilan izohlanardi; bundan esa yangi hukmdor ham yaxshi xabardor edi. O‘rtadagi vaziyat esa Alisher Navoiy hayotini murakkablashtirgan[6].

Husayn Boyqaro taxtga kelgach, 1472-yilning fevral oyida uni o‘z saroyining bosh vaziri qilib tayinlaydi va unga “Amiri kabir” unvonini beradi. Alisher Navoiy yangi lavozimda butun kuchini mamlakatda tinchlik va osoyishtalik o‘rnatishga qaratdi. Vaqf ishlarini tartibga solishga kirishdi. Shaharlarda savdo-sotiqni, hunarmandchilikni rivojlantirishga katta ahamiyat beradi. Alisher Navoiy sa’y-harakati bilan qishloqlarda dehqonchilik madaniyati o‘sib boradi. Shaharlar, xususan Hirot kun sayin obod bo‘la boshlaydi. Buyuk insonparvar Alisher Navoiy o‘rta asrdagi Uyg‘onish davrining boshqa ulug‘ zotlari singari butun hayoti bilan haqiqiy inson qanday bo‘lishi lozimligini ko‘rsatdi. U o‘z davridagi nohaqlikka, adolatsizlikka qarshi kurashdi, amaldorlarning o‘z vazifalarini suviste’mol qilishlarini va ta’magirliklarini fosh etdi, ojiz, muhtoj kishilarni o‘z himoyasiga oldi. Sulton Husayn Boyqaro podshohlik qilgan, Alisher Navoiy hukumatda bosh vazir vazifasini egallaganida hech bir mamlakatga qarshi bosqinchilik urushi olib borilmadi[7].

Xondamirning qayd qilishicha, 80 yillar davomida Alisher Navoiy o‘z mablag‘lari hisobidan Hirotda va mamlakatning boshqa shaharlarida bir necha madrasa, 40 ta rabot[8], 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 ko‘prik, 20 ga yaqin hovuz qurdirgan va ta’mirlattirgan. Ular orasida Hirotdagi “Ixlosiya”, “Nizomiya” madrasalari, “Xalosiya” xonaqohi, “Shifoiya” tibgohi, Qur’on tilovat qiluvchilarga mo‘ljallangan “Dorulhuffoz” binosi, Marvdagi “Xusraviya” madrasasi, Mashhaddagi “Dorul-huffoz” xayriya binosi va boshqa noyob me’morlik yodgorliklari bor[9].

[1] Alisher Navoiy – Arba’in xadis – Qirq xadis. Tuzuvchilar: Qobil Ahad, Olloberdi Mahmud; Kitob: Po‘lat Samad.- T.: 1991. – B. 89

[2] Qayumov Aziz - Alisher Navoiy. – T, 1991. –B. 109.

[3] Navoiy taxallusi bilan.

[4] Foniy taxallusi bilan.

[5] Vohidov Rahim — Sharqning buyuk allomasi. – T, 1989. – B. 67.

[6] Shodiyev Ergashali - Navoiyshunoslikning ayrim problemalari // Alisher Navoiy. - Xo‘jand, 1991. – B. 87.

[7] Matyoqubova T. Alisher Navoiy hayoti va ijodi fani bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. – Toshkent. Fan. 2009. – B. 79.

[8] Izoh: Oʻrta asrlarda arablarning mustahkamlangan qarorgohi. Tarhi toʻrtburchak, devorlarida minoralari boʻlgan.. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil. – B. 305.

[9] OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil. – B. 1. 2. 4. 7. 6.
Gulrux Maxamedova Abduqahhor qizi

Ta’lim muassasasi o‘qituvchisi, ToshDO‘TAU tayanch doktoranti:   G.Maxamedova