Аlisher Navoiy ijodida hadis va “Аrbain”ning yaratilishiga turtki bergan omillar (2-qism)

Alisher Navoiyning o‘zbek tilidagi dastlabki yirik asarlaridan “Hiloliya” qasidasi Sulton Husayn Boyqaroga bag‘ishlangan bo‘lsa, forsiy tildagi birinchi yirik asari “Tuhfat ul-afkor[1]” qasidasi Jomiyga bag‘ishlangan edi. 1470-yillarning oxirlarida Alisher Navoiy o‘zining o‘zbek tilida yozgan she’rlaridan iborat ilk devoni – “Badoye’ ul-bidoya[2]”ni tuzdi. Mazkur devonda 777 g‘azal, 85 ruboiy, 52 muammo, 46 qit’a, 53 fard, 10 tuyuq, 10 lug‘z, 3 mustazod, 5 muxammas, 3 tarje’band, 2 musaddas bo‘lib, bunday mukammal devonni tuzish Navoiygacha kamdan-kam o‘zbek shoiriga nasib bo‘lgan. Alisher Navoiy “Badoye’ ul-bidoya” tuzilgandan keyingi davrda yozilgan o‘zbekcha she’rlari asosida 1480-yillarning oxirida “Navodir un-nihoya” devonini tuzdi. 1481-1482 yillarda Alisher Navoiy “Аrbain” - “ Chihl hadis” asarini yozadi. Bunda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning qirq hadisi to‘rtlik bilan she’riy ifodalab berilgan[3]. 

Alisher Navoiy mansub adabiy hayotda she’riy janrlardan g‘azal, qasida, ayniqsa, muammo yozishga qiziqish kuchli edi. Alisher Navoiy forsiy devoniga 373 muammo kiritgan. Shunday adabiy mayllar tufayli 1485-yil muammo yozish qoidalari haqida maxsus “Mufradot” asarini yaratdi. Alisher Navoiyda o‘zbek tilida “Xamsa” – besh doston yaratish maqsadi yoshligidan bo‘lgan. Bu maqsadini 1483-1485-yillarda amalga oshirdi. Asar o‘zbek adabiyoti shuhratini olamga yoyib, jahon adabiyotining durdonalaridan biriga aylandi. “Xamsa”dan keyin Navoiy yana bir qancha asarlar yaratdi. 1485-yil o‘zining mashhur “Nazm ul-javohir” asarini yozdi, bunda birinchi xalifalardan bo‘lmish Hazrat Alining 266 ta hikmatli gapi ruboiy tarona (to‘rt misrasi ham qofiyalangan) shaklida bayon etilgan. O‘sha davr kitobxonlari, shu jumladan, tarixchi Xondamir bu asarni g‘oyat yuksak baholagan. Alisher Navoiyning insonparvarlik faoliyati, ilg‘or qarashlari, uning obro‘-e’tibori xalq orasida tobora ortib borishi o‘z manfaatlarini ko‘zlagan saroy ayonlari orasida norozilik tug‘dirdi. Ular shoir bilan podsho orasiga nifoq solishga urindilar. Natijada, 1487-yilda Husayn Boyqaro Alisher Navoiyni vazifasidan bo‘shatadi, bosh vazir vazifasini Muhammad Majdiddin egallaydi. Navoiy esa Astrobodga hokim qilib tayinlanadi[4].

Alisher Navoiy hamisha ko‘proq ijodiy va ilmiy ishlar bilan shug‘ullanish, bu boradagi rejalarini amalga oshirish xayoli bilan yashardi. Hayot esa uning rejalariga o‘z tuzatishlarini kiritar edi. 1488-yil Sayyid Hasan Ardasher, 1492-yil Jomiy, 1493-yil olim va shoir Pahlavon Muhammad birin-ketin hayotdan ko‘z yumdi. Navoiy o‘zi uchun qadrdon bo‘lgan bu insonlar xotirasini abadiylashtirish, ularga o‘z hurmatini izhor etish uchun “Holoti Sayyid Hasan Ardasher”, “Xamsat ul-mutahayyirin[5]”, “Holoti Pahlavon Muhammad” nomli risolalarini yozdi. Astrobodda yoza boshlagan “Tarixi mulki Ajam[6]” asarini tugalladi[7]. 1490-yil u o‘ziga zamondosh shoirlar haqida Jomiyning “Bahoriston”, Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro” asarlari shaklida “Majolis un-nafois” tazkirasini tuzishga kirishib, 1492-yilda tugalladi. Shu vaqtning o‘zida Alisher Navoiy o‘zbek tilida she’riyat nazariyasi, aniqrog‘i, aruz vazni qoidalari haqida “Mezon ul-avzon” ilmiy qo‘llanmasini yaratdi. 1494-yilda turkiy tildagi maktublarini to‘plab “Munshaot” majmuasini tuzdi. 1495-yil Jomiyning “Nafahotul-uns” asarini “Nasoyim ul-muhabbat” nomi bilan tarjima qilib, uni qayta ishlab, turkiy mashoyixlar haqidagi yangi ma’lumotlar bilan boyitdi. Shu boisdan “Nasoyim ul-muhabbat”ga Alisher Navoiyning mustaqil asari sifatida qarash mumkin. Alisher Navoiy 1491-1492-yillardan boshlab turkiy tilda yozilgan hamma she’rlaridan yangi, yig‘ma devon tuzishga kirishdi va bu ish 1498-1499- yilda nihoyasiga yetdi. Devonning umumiy nomi “Xazoyin ul-maoniy” bo‘lib, 4 qismdan iboratligi uchun “Chor devon” deb ham atalgan. Devon shoirning butun hayoti davomida yozilgan she’rlarini qamrab olgan, ularda Alisher Navoiyning barcha davrlaridagi kayfiyati, dunyoqarashi, orzu-umidlari ifodalab berilgan. Taxminan shu yillarda Alisher Navoiy forsiy she’rlaridan tashkil topgan “Devoni Foniy”ni, forsiy tildagi 2 qasidalar majmualarini tuzib, forsiy she’riyat taraqqiyotiga ham o‘zining munosib hissasini qo‘shdi. Xurosonda forsiyzabon xalqlar ko‘pchilikni tashkil etgani inobatga olinsa, Alisher Navoiyning bu tilda ham samarali ijod qilgani mamlakat ma’naviy ehtiyojini yaxshi his etganini bildiradi[8].

Alisher Navoiyning she’riy dahosi XV asr oxirlariga kelib yana jo‘sh urdi. U 2 yil mobaynida ikkita yirik asar – “Lison ut-tayr” dostonini va “Muhokamat ul-lug‘atayn” nomli ilmiy asarini yaratdi. Alisher Navoiyning so‘nggi buyuk asarlaridan yana biri nasriy pandnoma yo‘sinda yozilgan “Mahbub ul-qulub”dir. U Sharq adabiyoti tarixida Shayx Sa’diyning “Guliston”, Kaykovusning “Qobusnoma”, Nizomiy Aruzi Samarqandiyning “Chor maqola” kabi asarlari qatorida turadi. Bu asarida Alisher Navoiy o‘zining hayot yo‘lini, boshidan kechirgan turmush mashaqqatlarini yorqin tasvirlab bergan[9]. Alisher Navoiyning adabiy va ilmiy merosini 4 faslga bo‘lish mumkin: 1. Devonlari; 2. Dostonlari; 3. Forsiy tildagi she’riy merosi; 4. Ilmiy-filologik, nasriy va tarixiy asarlari.

Alisher Navoiyning o‘zbek tilida yaratgan she’riy merosi asosan “Xazoyin ul-maoniy” devoniga jamlangan. Asar to‘rt qismdan iborat. Devonning birinchi qismiga “Gʻaroyib us-sig‘ar”, ikkinchi qismiga “Navodir ush-shabob”, uchinchi qismiga “Badoe’ ul-vasat” va nihoyat, to‘rtinchi qismiga “Favoyid ul-kibor” degan nomlar berildi. “Xazoyin ul-maoniy”dagi 4 devonning har birida 650 tadan 2600 g‘azal, umuman 4 devonda 210 qit’a, 133 ruboiy, 86 fard, 52 muammo, 13 tuyuq, 10 muxammas, 10 chiston, 5 musaddas, 4 tarje’band, 4 mustazod, 1 musamman, 1 tarkibband, 1 qasida, 1 masnaviy, 1 soqiynoma mavjud bo‘lib, sharq she’riyatining 16 turi namoyondir[10].

 “Lison ut-tayr” – Alisher Navoiyning so‘nggi dostoni “Xamsa”dan 14 yil keyin 1498-1499-yilda yaratilgan. Bu asarini shoir “Foniy” taxallusi bilan yozgan. Chunki bu davrda uning hayoti keksalikka yuz o‘girgan, aniqrog‘i, bu dunyosidan ko‘proq u dunyosini o‘ylay boshlagan edi. Mazkur asar bolaligida sevib o‘qigani – Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” dostoniga javob tarzida, shoirning o‘z ta’biri bilan aytganda, “tarjima rasmi bila” yuzaga keltirgan she’riy moʻjizasi edi[11].

[1] Matyoqubova T. Alisher Navoiy hayoti va ijodi fani bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. – Toshkent. Fan. 2009. –B. 90.

[2] Izoh: ma’nosi badiiylik ibtidosi.

[3] Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 20 jildlik. J.13. - Т.: Fan, 1997. –B. 58.

[4] Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. 20 jildlik. J.14. - Т.: Fan, 1998. –B. 67.

[5] Izoh: besh hayrat degan ma’noni anglatadi.

[6] Izoh: Ajam podshohlari tarixi degan ma’noda.

[7] Asar 1489-yilda tugallandi.

[8] Mallayev N.M. O‘zbek adabiyoti tarixi. Birinchi kitob. – Т.: O‘qituvchi, 1976. –B. 48.

[9] Hayitmetov A. Ilk Navoiyshunoslar // Navoiyga armug’on. K.2. – Т.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi, 2000. – B. 7-15.

[10] Boltaboyev H. Mumtoz so‘z qadri. Adabiy-ilmiy maqolalar. – Т.: Adolat, 2004. –B. 57.

[11] Valixo‘jayev B. Mumtoz siymolar. – Т.: Meros, 2003. – B. 129-185 

Ta’lim muassasasi o‘qituvchisi, ToshDO‘TAU tayanch doktoranti:   G.Maxamedova