Аlisher Navoiy ijodida hadis va “Аrbain”ning yaratilishiga turtki bergan omillar (3-qism)

Mustaqillik bizga barcha qadriyatlarimiz qatori Alisher Navoiy merosini o‘rganishning keng ufqlarini ochdi. Endilikda uning ijodini aslicha, mohiyatini tushunib o‘rganish imkoniyati yuzaga keldi. 1991-yilda Alisher Navoiy tavalludining 550 yilligi tantanali nishonlandi. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti ta’sis etildi. Toshkentda Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy bog‘i barpo etildi va bu bog‘ o‘rtasida shoirning salobatli haykali qad ko‘tardi. Shoirning 20 jildli mukammal asarlar to‘plami nashr etila boshlandi. Mamlakatimizda Alisher Navoiy xotirasi yuksak darajada e’zozlanadi[1].

Alisher Navoiy ijodiyotiga qiziqish, uni o‘rganish Yevropa va Rossiyada ham katta tarixga ega. Fransuz sharqshunosi Katrmer 1841-yilda bosilgan xrestomatiyasida Alisher Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn” va “Tarixi mulki Ajam”ini e’lon qilgan, I.N. Berezin “Turk xrestomatiyasi”da uning bir necha asarlaridan parchalar bergan. M. Nikitskiy 1856-yilda birinchi manbalar asosida “Amir Nizomiddin Alisher. Uning davlat va adabiyot sohasidagi ahamiyati” mavzusida magistrlik dissertasiyasini yozadi[2].

Alisher Navoiyning “Аrbain”ini o‘rganar ekanmiz, unda asosan Islom axloqiga doir hadislar jamlanganini ko‘ramiz. Muallif unda ustozi Abdurrahmon Jomiy “Аrbain”ida keltirilgan hadislarning ayrimlarini olib, ayrimlari o‘rniga boshqa hadislarni tanlagan va avval har bir hadisning arabcha matnini keltirib, ketidan uning mazmunini she’riy to‘rtlik shaklida ifoda etgan. Bunda hadislar so‘zma-so‘z tarjima qilinmay, ularning umumiy mazmuni aks ettirilgan. Zero, hadislarni nazmda so‘zma-so‘z tarjima qilishning umuman imkoni yo‘q. Shu bois, muallif avval hadisning matnini berib, ketidan uning umumiy mazmunini badiiy uslubda bayon qilgan. Navoiy “Аrbain”ini yaratilishiga bir necha omillarni keltirish mumkin[3]. Masalan:

–Ushbu uslubda asar yaratish islom olamida yaxshi bir an’anaga aylangan. Bunga Nabiy sollallohu alayhi vasallamning quyidagi hadislari asos va turtki bo‘lgan:

قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: من حفظ على أمتي أربعين حديثا في أمر دينها بعثه الله فقيها و كنت له يوم القيامة شافعًا و شهيدًا

“Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday dedilar: “Kim ummatimga din ishlari borasida qirqta hadisni muhofaza qilib bersa, Alloh uni qiyomat kuni faqih qilib tiriltiradi hamda qiyomat kuni men unga shafoatchi va guvoh bo‘laman[4]”.

– Albatta, Allohga itoat qilish Qur’onga itoat qilish bilan bo‘ladi. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamga itoat qilish, hayotlik damlarida shaxslariga itoat qilish bilan bo‘lsa, U zot vafotlaridan keyin esa, sunnatlariga, hadislariga amal qilish bilan bo‘lib kelmoqda.

– Abdurahmon Jomiy “Аrbain” asarini 1481-yili arabchadan forschaga tarjima qiladi va ko‘zdan kechirib chiqish uchun Navoiyga taqdim etadi. Ustoz va shogird o‘rtasidagi bu ajoyib an’anaga atrofdagilar qoyil qolar edi, zotan Navoiyning ham yangi asarlarining birinchi o‘quvchisi Jomiy bo‘lar edi. Alisher Navoiy “Аrbain” asarini nazardan o‘tkazar ekan, uni turkiyga tarjima qilish niyati paydo bo‘ladi: “hamul “Аrbain”ga turkicha til bila tarjima orzusi ko‘ngulga tushti”. Alisher Navoiy buning uchun ustozi Jomiydan izn so‘raydi, natijada “Аrbain”ning turkiy tildagi tarjimasi vujudga keladi va avlodlarga arzigulik tuhfa tortiq etiladi. Alisher Navoiy qalamiga mansub “Аrbain” ham Jomiyning “Аrbain” asari kabi o‘sha 1481-yilning o‘zida yozib tugatilgan[5].

–Asar yozilishiga ayrim ulamolarning “Yetarli bilimga ega kishilar hadislarning ma’nolarini naql qilishlari mumkin” degan fikrlariga asoslangan ishdir…”.

–Navoiy ijodiga nazar tashlasak u faqatgina o‘zbek tili imkoniyatlari bilan chegaralanib qolmagan, balki boshqa tillardan ham unumli foydalangan. O‘tkir Hoshimov bu borada quyidagilarni qayd etadi:
“Olimlar hisoblab chiqishgan. Pushkin o‘z asarlarida 21197 ta betakror so‘z ishlatgan, Shekspir salkam 20 mingta, Servantes mingtaga yaqin. Alisher Navoiy esa 1 million az ming 660 ta betakror so‘z ishlatgan. Boisi, buyuk bobomiz faqat turkiy emas, forsiy, arabiy, urdu, xitoy, mo‘g‘ul va boshqa tillardagi so‘zlardan ham mahorat bilan foydalangan[6]”.

– Musulmon sharqi mumtoz adabiyotida Аrbain yozish anʼanasi Navoiygacha ham boʻlgan. Аrbain arabcha “arbaʼ” yaʼni, “qirq” soʻzidan olingan boʻlib, qirqta mashhur, sahih hadis mazmunini sheʼriy vaznda, aniqrogʻi, bir ruboiyda ifodalash sanʼatini anglatgan. Bunday asarlar oddiy xalq vakillari hadislar mazmunini oson tushunishi va xotirasida uzoq saqlab qolishi uchun xizmat qilgan. Navoiy zamonida ham butun ulus, xususan, oddiy xalq ommasi arab tilini bilmagan va bu tilda yozilgan manbalarni tushunmagan[7].

• Navoiy asarning yozilish sababini quyidagicha izohlaydi:

Forsiydonlar aylabon idrok,

Oriy erdi bu nafdin atrok.

Istadimki, bu xalq ham bori,

Bo‘lmag‘aylar bu nafdin oriy.

Men demakni chu muddao aylab,

Ul ijozat berib duo aylab[8].

- Ulug‘ shoirning “Аrbain” asari nashri annotasiyasida aytilishicha, “Navoiyning “Аrbain” asari Abdurahmon Jomiyning shu nomdagi ta’lifining turkiy tarjimasidir. Jomiy solihona hayot uchun zarur, ammo sharh talab bo‘lgan qirqta hadisi nabaviyni[9] tushunish va yodlash oson bo‘lshi uchun forschaga nazm yo‘li bilan tarjima qilgan va asli bilan birgalikda bir kitobcha holiga keltirgan. Navoiyga bu kitobcha ma’qul bo‘lib, Jomiyning ruxsati bilan uni turkiylashtirgan. Bu aytilganlardan ma’lum bo‘ladiki, Alisher Navoiy butun ijodida diniy ilmlardan oziqlangani, ularning ko‘pchiligini Qur’oni Karim va Hadislar hikmatiga tayanib, ilhomlanib bitgan va buning yorqin dalili mutafakkirning “Аrbain” asaridir[10].

Xulosa qilib aytganda Abdurahmon Jomiy[11]dek piri murshid nafaslarila “nizomul millati vad-din” muborak unvoniga molik bo‘lgan Navoiyning she’riy kulliyotini kudsiy oyatlar, hadislar bilan munavvar shohbaytlarsiz aniq va to‘liq tasavvur etish, uning fikriy teranliklarini, fasohat sirlarini tahqiq qilish imkonsiz. Afsuslar bo‘lsinki, necha o‘n yilliklar mobaynida ilohiy muqaddimot (hamdu na’t, sanoyu munojot) matni kabi ularning talqini, tahlili hukmfarmo dahriy mafkura ta’qibi va tazyiqiga uchragan, tahqirlangan edi. Shuning uchun ham muqaddas oyat, hadis kalimalari bevosita – ayniyatda yo bilvosita – harfi o‘zgargan, ruhi saqlangan holda “so‘z lavhi” – she’riy satrlar qatiga joylangan, biri biridan zarif-u daqiq baytlar haqida lom-mim deyilmay, beparvo munosabatda bo‘lindi. Bugun turli tabaqot-tariqotga mansub shoirlarning islomiy falsafa, axloq, fasohat tajallisi bo‘lgan boqiy satrlari singari, Navoiy she’riyatining ham bugungi istiqloliyat va amniyat havosidan erk va safo topdi. Bas, ularni baholi imkon sharhlab berish, qay darajada bo‘lmasin, tahqiq va tahlil qilish vaqti keldi[12]. 

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

1.  Shayx Abdulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. – Toshkent.: Toshkent Islom universiteti nashriyot-matbaa birlashmasi,  2004. 

2.  Shamsiyev P. (to‘plovchi), Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy, Toshkent, 1966.

3.  Tanlangan asarlar (3 jildli). Toshkent, 1948.

4.  Asarlar (15 jildli), 1—15-jildlar, Toshkent, 1963—1968.

5.  Sobr. soch. v desyati tomax, Tashkent, 1968-1970.

6.  Sharhul muslim: Nabaviy. Bayrut: Dorul ihya, 1392. B: 11/ 23

[1] OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil. –B. 46-48.

[2] O‘zbek adabiyoti tarixi. Besh jildlik. J. 2. – Т.: Fan, 1977. –B. 209.

[3] G‘aniyeva S.Navoiy nasri malohati. –Т.: 1993. –B. 99.

[4] Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy: Sahihi Buxoriy: Al-jome' as-sahih. – T, Munir. – B. 233.

[5] Hamid Sulaymon. Alisher Navoiyning fors tilidagi poetik merosi tadqiqotidan. „Oʻzbek tili va adabiyoti“ jurn. 1965, - B. 22.

[6] Y. Gʻulomov. Alisher Navoiyning davrini oʻrganish haqida. Kitobda: „Ulugʻ oʻzbek shoiri“. -T.:1948; - B.  56.

[7]  M.Shayxzoda. Gʻazal mulkining sultoni. Asarlar. Olti tomlik. T.4. -T.:1972. – B. 90.

[8] Arba’in: Qirq hadis sharhi / So‘z boshi mualliflari va sharhlovchi: Q.Ahad, O.Mahmud. T. : Adabiyot va san’at, 1995. – B. 73.

[9] Izoh: Qur’oni Karimda barcha masalalar umumiy tarzda bayon etilgani uchun oddiy xalqqa tushuntirish, aniqlik kiritish va izohlash maqsadida Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v) o‘z hadislarini aytganlar.

[10] KaramatovH. Arba’in hadis va qirq maqol.-T.: 1994. – B. 76.

[11] Muhiblar hazratni “nuri xirad”, “Maxdumi Nuran” deb ataganlar.

[12] Izzat Sulton. Navoiyning qalb daftari. -T.: Gʻ. Gʻulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1969. – B. 43.