IJTIMOIY TARMOQLARNING INSON HAYOTIDAGI O‘RNI

Ijtimoiy tarmoqlar hozirgi kunda har bir inson hayotining ajralmas bir qismiga aylanib bormoqda. Biz yangi zamonaviy axborot texnologiyalarining turfa xillari chiqib, rivojlanib, keng yoyilib, insonlararo o‘zaro muloqot qilish, yangiliklardan xabardor bo‘lish, moliyaviy, iqtisodiy, ijtimoiy, mafkuraviy, ta’limiy, tibbiy, jismoniy va boshqa faoliyatlarida ish yuritish imkonini beradigan jamiyatda yashayapmiz. Hozirda bu imkoniyatlardan yosh bolalardan tortib yoshi katta keksa otaxon va onaxonlarimiz ham foydalanishmoqda. Har bir faoliyatda o‘zininng tartibi, qonun-qoidalari va intizomi bo‘lgani kabi ijtimoiy tarmoqlardan foydalanishning ham o‘ziga xos muhim jihatlari va qonun-qoidalari mavjud. Bu omillarni bilishimiz va ularga amal qilishimiz kundan kunga kengayib va o‘sib borayotgan axborotlashgan jamiyatda adashib qolmasligimiz, turli tazyiqlarga uchrab qolmasligimiz, turli aldovlar qurboniga aylanib qolmasligimiz, turli jazolarga tortilib qolmasligimiz kabi salbiy tushkunliklarni oldini olishda o‘ta dolzarb va muhim hisoblanadi. Ushbu maqolada biz ijtimoiy tarmoqlarning insoniyat faoliyatidagi yaxshi va foydali jihatlari borligini bilgan holda insonlar ulardan foydalanishda nihoyatda e’tibor berishlari kerak bo‘lgan, yuqorida sanab o‘tilgan ba’zi salbiy jihatlari haqida fikr yuritamiz. Zero bu jihatlarni bilishimiz va ularga amal qilishimiz nihoyatda muhim hisoblanadi.

Ijtimoiy tarmoqlardan foydalanayotganda nimalarni bilish kerakligi haqida fikr yuritamiz. Ijtimoiy tarmoqlardan foydalanayotganda quyidagi omillarni bilib, faoliyat yuritish zarur:

• Ijtimoiy tarmoqlarda turli firibgarlar tuzog‘iga tushib qolmaslik. Bunda kundan-kunga yangi turlari chiqib kelayotgan turli aldov yo‘li bilan insonlarning pulini yechib olish kabi holatlardan xabardor bo‘lib yurish va ularga aldanib qolmaslik. Bunda dastlab kelgan axborotni to‘g‘ri yoki yolg‘on axborotligini aniqlash kerak. Aniq bilmagan axborotga ishonmaslik va tarqatmaslik. Bunday axborotlar ko‘pincha insonlarning ruhiyatiga ta’sir qiladigan xabarlar bilan beriladi, masalan, “Alloh roziligi uchun betob insonga yordam bering. Operatsiya amaliyotiga, dorilariga pul yig‘ish kerak”, “Jannatga kirish uchun masjid qurilishiga pul o‘tkazing”, “Yaxshilik qilib oxiratingizga zahira qiling”, “Uyi yonib ketgan mana bu oilaga yordam bering”, “Yosh bola yo‘qolgan, uni topishda ushbu xabarni imkon qadar ko‘proq guruhlarga tarqating”, “Yaxshilikka dalolat qilganga ham yaxshilik yoziladi. Moddiy jihatdan yordam berolmasangiz ham, ushbu xabarni barcha tanishlaringizga yuborib qo‘ying” kabi xabarlar bo‘ladi. Bu xabarlar har doim rost xabar bo‘lavermaydi, hatto rost xabar bo‘lgan bo‘lsa-da, uning dolzarbliligi eskirgan bo‘lishi, ya’ni bir necha oy, hatto yillar oldingi xabar bo‘lib, hozirda o‘z kuchini yo‘qotgan bo‘lishi mumkin. Yo‘qolgan odam topilgan, kasal odam tuzalgan, masjid qurilib bitgan va hokazo holatlar bo‘lishi mumkin. Yoki hozirda kundan-kun yangi usullarini o‘ylab topib MIB dan, bankdan, soliqdan, Clikdan va boshqa joylar nomidan, shuningdek, ijtimoiy tarmoqlar yoki onlayn oldi-sotdi saytlaridan soxta xabarlar bilan odamlarni ishontirib, pullariga ega bo‘lib olish holatlari, odamlarning bank kartalariga ulanib olib, ularning nomidan turli kreditlar ochib olish holatlari bo‘lyapti. Bunda bank karta egasi kim uning kartasiga ulanganini o‘zi bilmaydi va har oy kartasiga oylik maoshi tushishi bilan pul avtomatik ravishda yechib olinaveradi, karta egasi esa chuv tushib qolaveradi. Shu kabi boshqa holatlarni ko‘plab sanab keltirish mumkin. Bunday holatlarga tushib qolishning oldini olish uchun inson doim o‘z ustida ishlashi, ilm olishi, yangiliklardan xabardor bo‘lishi, axborot texnologiyalarini bilishi, ularni o‘zi ishlata olishi, ishlatadigan qurilma va ilovalariga himoyalanish choralarini qo‘llay olishi (identifikatsiya, ikki bosqichli autentifikatsiya kabi), axborot oladigan manbalarni ajrata olishi, kelgan xabarlarni tahlil qila olishi kabi ilmlardan xabardor bo‘lishi kerak.
• Ijtimoiy tarmoqlarda yolg‘on axborot tarqatmaslik. Bunda qonunchilikda ko‘zda tutilgan jazolar borligini bilish va ularning oqibatini o‘ylash.
• Ijtimoiy tarmoqlarda biron shaxsni kamsitmaslik, obro‘sini to‘kmaslik, g‘iybat qilmaslik, haqorat qilmaslik, qarg‘amaslik. Bunda insonning sha’ni yuqori ekanligini yodda tutish.
• Ijtimoiy tarmoqlarda mualliflik huquqiga amal qilish. Ijtimoiy tarmoqlarda insonlar profilidagi shaxsiy rasm, audio, video kabilarni boshqalarga beruxsat turli tarqatmaslik. Mualliflik huquqiga amal qilish.
• Ijtimoiy tarmoqlarda kech bo‘lganda yoki saharlab odamlarni bezovta qilmaslik. Jiddiy zarurat bo‘lmasa, turli qo‘ngiroqlar qilib insonlarni bezovta qilmaslik, ayniqsa yoshi kattalarni tahlikaga solmaslik, tarmoq madaniyatiga amal qilish, ustozlarga savol bermaslik, “kim bor”, “alyo‘”, “uxlamaganlar bormi” kabi madaniyatsizligini namoyon qilmaslik. Tong saharlab hamma guruhlarga “xayrli tong”, “tilaklar” kabi zarurat bo‘lmagan axborotlarni yubormaslik. Tushuning, odatda insonlar ertalabdan o‘qishga, ishga, farzandlarini bog‘chaga, maktabga olib borishga otlanadi. Yana kimdir sog‘ligi yuzasidan tibbiyot joylariga yoki boshqa rejalashtirgan ishlarini qilishga chog‘lanadi. Ayol ertalabdan nonushta tayyorlash harakatiga tushadi. Bunday holatda kelgan har bir bunday xabarlarni ochib, ularni har birini o‘qib chiqib va ularga javob berish insonning vaqtini oladi, rejalashtirgan ishlarini kechikishiga sabab bo‘ladi.
• Ijtimoiy tarmoqlarda behayo so‘zlarni ishlatmaslik, fahsh va zinoni targ‘ib qilmaslik.
• Ijtimoiy tarmoqlarda ruxsat berilmagan, ishonchli bo‘lmagan manbalarga kirmaslik, ulardan axborot tarqatmaslik.
• Ijtimoiy tarmoqlarda zaruratdan ortiq guruh va kanallarga a’zo bo‘lmaslik. Bunda, masalan, ayollar pishiriqlarga, erkaklar esa futbolga qiziqishadi va ko‘plab shu haqidagi kanallarga a’zo bo‘lib olishadi. Vaholanki, ushbu kanal va guruhlardagi retseptlarni hammasini ko‘rib chiqishga vaqtlari ham yetmaydi, joiz bo‘lsa ularni hammasini ham pishirishmaydi. Erkaklar esa futbol o‘yini haqidagi yangiliklarni qayta-qayta bir nechta kanallarda ko‘rib chiqishlariga to‘g‘ri keladi, bu esa anchagina vaqtni olib qo‘yadi. Shu sababli, sizni eng ko‘p qiziqtirgan va har kuni undan manfaat oladigan 2ta yoki ko‘pi bilan 3ta ana shunday kanalga a’zo bo‘lishingiz o‘zingizga foydali bo‘ladi, bunda vaqtingiz tejaladi, ish unumingiz ortadi, rejalashtirgan ishlaringizni o‘z vaqtida qila olishingiz mumkin bo‘ladi hamda internet trafigingiz, unga sarflaydigan pulingiz tejaladi va telefongiz qotib qolmasdan yengil ishlaydi.
• Ijtimoiy tarmoqlarda vaqtni behuda sarflamaslik. Aniq vaqt limitiga amal qilish, zaruratdan ortiq o‘tirmaslik. Umr bir marta berilishini tafakkur qilgan holda, vaqtni foydali narsalarga burish.
• Ijtimoiy tarmoqlarda insonlar profiliga qo‘yilgan medialarga aldanib qolmaslik. Bunda insonlar profiliga qo‘yilgan rasm, video va boshqalarni tomosha qilib aldanib qolmaslik, ularga ishonib qolmaslik, o‘z hayotidan norozi bo‘lib qolmaslik, tushkunlikka tushib qolmaslik, oilaviy nizolar kelib chiqishiga sabab bo‘lib qolmaslik, oilalar buzilishiga borib qolmaslik va hokazo.
• Ijtimoiy tarmoqlarda bahslashmaslik, janjallashmaslik, turli yot g‘oyalarni targ‘ib qilmaslik. Bu jihatlar jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligini yodda saqlash.
• Aniq bo‘lmagan sayt va kanallardan ilm olmaslik. Litsenziyasi bo‘lmagan, rasmiy bo‘lmagan, kim yuritishi aniq bo‘lmagan turli ilm olish kanal va guruhlariga umuman kirmaslik, a’zo bo‘lmaslik, ulardan ilm olaman, deb aldanib qolmaslik. Oqibatlarini o‘ylash.
• Zarurat bo‘lmasa biron shaxsga yoki guruhda yozmaslik. Ijtimoiy tarmoqlarda zarurat bo‘lmasa yozishmaslik, guruhlarda o‘zaro yozishayotgan odamlarning orasiga tiqilib yozmaslik; biron kimga yozgan bo‘lsa, uning javob berishini odob bilan kutish, 1-2 daqiqa o‘tar-o‘tmas turli so‘zlar bilan javob yozishini talab qilmaslik. Kimnidir onlayn bo‘lib turgani bu aynan faqat siz bilan ayni damda muloqot qilayotganini anglatmaydi! Ayni damda u boshqa bir shaxs bilan gaplashayotgan bo‘lishi, biron onlayn ilmiy faoliyatda ish yuritayotgan bo‘lishi, shunchaki “wi-fi” yoqiq turgan joyda bo‘lishi, internetdan foydalanayotgan bo‘lishi va hokazo holatlarda bo‘lish holatlari borligini yodda tuting. Yozgan odamning darhol javob qaytarmasligi uning sizga befarq ekanligini bildirmaydi, darrov u haqida yomon gumonlarga borib, aloqalaringizni yomonlashishiga aynan o‘zingiz sababchi bo‘lib qolmasligingiz kerak. Darhol javob qaytarmasa, yengil holatda “bormisan”, “nega javob bermaysan”, “alyo‘” kabi, yoki boshqa qo‘pol so‘zlar bilan murojaat qilib yozmaslik. Zarur ishingiz bo‘lsa, qo‘ng‘iroq qilish, qisqa xabar yuborish kabi boshqa tezkor usullar orqali xabar yetkazishingiz maqsadga muvoviq bo‘ladi.
• Ijtimoiy tarmoqlardan foydalanganda aniq bilmagan xabarlarga ishonib qolmaslik va turli bank kartalari va hisob raqamlariga pul o‘tkazmaslik. Bunda o‘zingiz bilmasdan, yengil holda firibgarlarni cho‘ntagini to‘ldirgan, og‘ir hollarda esa turli g‘arazli guruhlarni moliyalashtirgan va jinoyatlariga sherik bo‘lib qolish ehtimoli bor. Shuningdek, shaxsiy ma’lumotlaringizni (pasport, id-karta, bank kartalari va ularning amal qilish muddatlari, JSHSHIR, STIR, INN, INPS kabi ma’lumotlarni) hech qachon hech kimga bermaslik, shuningdek, telefoningizga kelgan ko‘dni hech qachon hech kimga bermaslik, qaysi tashkilotdanman, deb sizga murojaat qilayotgan bo‘lsa ham! Qaysi tashkilotda qanday ishingiz bo‘lsa, rasmiy tashkilotni o‘ziga borib yoki rasmiy saytidagi interaktiv rasmiy xizmatlari orqali murojaat qiling.

Umuman olganda, ijtimoiy tarmoqlardan foydalanishda madaniyatga, qadriyatlarimizga amal qilish lozim. Har qancha yolg‘iz qolganingizda ham sizni kuzatib turuvchi Zot borligini u har bir qilayotgan amalingizni doim kuzatib turayotganini unutmaslik kerak.

Demak, muxtasar qilib aytganda, ijtimoiy tarmoqlardan foydalanganda yetarlicha bilim va kategoriyalar mavjud bo‘lib, ularni bilmaslik va amal qilmaslik shaxsiy, oilaviy, ijtimoiy, iqtisodiy faoliyatda  jiddiy salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin ekan.

Xadichai Kubro ta’lim muassasasi katta o‘qituvchisi                Z.Xodjimuratova