SEKKIZ SIFOTULLOHKIM, АQOID DOXILIDUR

Sheʼriyat sultoni deya nom qozongan hazrat Navoiy islom olamida ham zabardast olimlar qatorida koʻplab asarlari bilan qalam tebratganliklariga birgina “Siroj ul- muslimin” asarlari ham yorqin dalil boʻladi.  Hazrati Navoiy butun hayoti va ijodini Qurʼon va hadisi shariflarda kelgan hukmlar asosiga qurgan komil musulmonning ibratli namunasidir. Shoir hamisha Qurʼon tilovat qilishni va unga amal qilishni komillikning asosiy sharti deb tushunadi. Shu boisdan ham Alisher Navoiy Qurʼoni karim taʼsirida bir nechta asarlar yozgan. Ulardan biri “Siroj ul-muslimin”asarida shariat ahkomlari, islom asoslarini nazmiy usulda bayon qiladi[1].  

“Siroj ul-muslimin” masnaviy shaklida yozilgan boʻlib, 197 baytdan iborat. Asar aruzning hazaji musaddasi mahzuf (mafoiylun mafoiylun fauvlun) vaznida yozilgan. “Siroj ul-muslimin” hamd va naʼt, 24 bob va xotimadan tashkil topgan. 

 Asarning asosiy qismida hazrat Alisher Navoiy oʻzlari aytganlaridek, dastavval aqoid hamda shariat hukmlari sharhiga toʻxtalganlar. Bunda shoir islom ahkomi ikki qism: aqida va amal (shariat)dan iborat deb yozar ekanlar, aqida pok boʻlmasa, amalning ahamiyati yuqori boʻlmasligini taʼkidlaydilar.

Buyuk islom olamidagi toʻrtta ahli sunna val jamoa mazhabining eng zabardast faqihlaridan boʻlgan Imom Abu Hanifa rahimahullohu alayhi hazratlari aqida ilmida ham oʻzlarining “Fiqh-ul Akbar” asarlarini yozib, bu ilmga ham oʻzlarining ulkan hissalarini qoʻshganlar. Biz bu oʻrinda mana shu ikki asarni muqoyasa qilib, hazrat Abu Hanifa rahimahullohning so`zlarini keltirib oʻtamiz. 

“Hazrat Navoiy bundan soʻng Alloh taoloning sakkiz sifatlari haqida bayon qilganlar.Sekkiz sifotullohkim,  аqoid doxilidur” bobida hazrat Navoiy quyidagicha zikr qiladi:

Аllohning sakkiz sifati bayoni

Ular ham aqidaga doirdir[2]Alardin har biriga koʻrguzay yoʻl.

Yana sakkiz sifatga eʼtiqodda boʻl, men senga ular haqida yoʻl-yoʻriq koʻrsataman. Ki, boridin munazzah qildi Zoti.

Ushbu sakkiz Haq taoloning sifati boʻlib, u zot ularning barchasida oʻxshashlaridan munazzah – pokdir. U Hayy, Аʼlim, Qodir, Murid, Samiʼ va Nozir zotdir.Yana u zot soʻzlovchi hamdir, bandalarning feʼlllarini ham oʻzi yaratgan Xoliqdir.  Ne bor aning sahimi, ne naziri.

Uning na sherigi va na vaziri bor, uning na ulushdoshi va na naziri – oʻxshashi bor. U zot bulardan pokdir. Ne voqeʼdur jihatda, ne zamonda.U javhar ham, araz ham emas, U hech bir zamon va makondga oid emas. Chu ermas anga hech ashyo mushobih,Aning shaʼnindadur: “ Laysaka mislih”.Unga hech bir ashyo-narsa oʻxshamaydi, Oʻzining “Laysa ka mislih” – “U zotga oʻxshash hech narsa yoʻq” soʻzi uning shaʼnidir.

Erur hodis dedim bu soʻzni fafham.Uning kalomi ham qadimdir, olam esa hodisadir. Sen bularni yaxshilab anglab, fahmlab ol. Unga koʻra, moʻmin inson Allohning zamon va makondan munazzah – holi ekaniga, sherigi yoʻqligiga, uning bezavol ilmiga, eshitish va koʻrishiga, kalomiga, taqdir egasi ekaniga ishonishi shart. Hazrat Navoiy, shuningdek, Allohning oʻxshashi yoʻq, uning qudrati har qanday jismdan holi boʻlib, bandalar kabi ehtiyojmand emasdir, degan islom aqidasidagi fikrni uqtirar ekanlar, bunga isbot tariqasida “Shuro” surasidagi 11-oyatni keltiradilar:

“U Zotga oʻxshash hech narsa yoʻqdir. U Zot oʻta eshitguvchi, oʻta koʻrguvchi Zotdir”.Hazrat Abu Hanifa rahimahulloh esa oʻzlarining “Fiqh-ul akbar” kitoblarida Alloh taboraka va taoloning sifatlarini shunday bayon qildilar:

وَ اللهُ تَعَالَى وَاحِدٌ لاَ مِنْ طَرِيقِ اْلعَدَدِ وَلَكِنْ مِنْ طَرِيقٍ أنَّهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ قُلْ هُوَ اللهُ أحَدٌ اللهُ الصَّمَدُ لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ وَلَمْ يَكُن لَّهُ كُفُوًا أحَدٌ. لاَ يَشْبَهُ شَيْئًا مِنَ اْلأشْيَاءِ مِنْ خَلْقِهِ    وَ لاَ يُشْبِهُهُ شَيْءٌ مِنْ خَلْقِهِ لَمْ يَزَلْ وَلاَ يَزَالُ بِأسْمَائِهِ وَ صِفَاتِهِ اْلذَّاتِيَّةِ وَ اْلفِعْلِيَّةِAlloh birdir. Uning birligi son jihatidan emas, balki sherigi yoʻqligi, tugʻmaganligi, tugʻilmaganligi, tengi yoʻqligi, maxluqlaridan biror narsaga oʻxshamasligi, unga maxluqlaridan biror narsaning oʻxshamasligi 

jihatidandir.Bunga koʻra Alloh taoloning birligi son jihatidan emas, balki sherigi yoʻqligi, tugʻmaganligi, tugʻilmaganligi, hech qanday tenggi yoʻqligi, Oʻzi yaratgan maxluqlaridan biror narsaga oʻxshamasligi, maxluqlaridan ham biron narsa oʻxshamasligini aytib oʻtganlar.

أمَّا الذَّاتِيَّةُ فَالْحَيَاةُ وَالْقُدْرَةُ وَاْلعِلْمُ وَ اْلكَلاَمُ وَالسَّمْعُ وَاْلبَصَرُ وَ اْلاِرَادَةُ ، وَ أَمَّا اْلفِعْلِيَّةُ فَالتَّخْلِيقُ وَ التَّرْزِيقُ  وَ اْلاِنْشَاءُ وَ اْلاِبْدَاعُ وَ الصَّنْعُ وَ غَيْرُ ذَلِكَ مِنْ صِفَاتِ اْلفِعْلِ. 

Alloh ismlari, zotiy va feʼliy sifatlari bilan hamisha boʻlgan va boʻladi. Tiriklik, qodirlik, bilish, soʻzlashish, eshitish, koʻrish, xohlash Allohning zotiy sifatlaridir. Yaratish, rizq berish, paydo qilish, vujudga keltirish kabilar Allohning feʼliy sifatlaridir. Alloh oʻz ismi va sifatlari bilan boʻlgan va boʻladi. Allohning birorta ism sifati yangi paydo boʻlmagan.

Soʻngra Alloh taoloning ismlari, zotiy va feʼliy sifatlari bilan hamisha boʻlganligi. Tiriklik, Qodirlik, Bilish, soʻzlashish, eshitish koʻrish, xohlash Alloh taoloning zotiy sifatlari ekani, Yaratish, rizq berish, paydo qilish, vujudga keltirish kabi sifatlari esa Alloh taoloning feʼliy sifatlari ekanini bayon qilish bilan birga Alloh taolo oʻz ismi va sifatlari bilan boʻlgan va boʻladi. Allohning birorta ism sifati yangi paydo boʻlmagan,- deya taʼkidlab oʻtganlar.

[1]A.Navoiy. “Siroj ul-muslimin”. – Toshkent: Fan.2000.- B. 78.

[2] A.Navoiy. “Siroj ul-muslimin”. – Toshkent: Fan.2000.- B. 6.

Ta’lim muassasasi o‘qituvchisi, ToshDO‘TAU tayanch doktoranti:  Gulruh Kenjaboy