AVVALGʻI MU’MAN BIHNING SHARHI (2-QISM)

AVVALGʻI MU’MAN BIHNING SHARHI (2-QISM)

(Ishonish shart bo‘lgan birinchi narsaning sharhi)

Tengri kunhig‘a banda yo‘l topmas,

“Qachon”u “qanda” anda yo‘l topmas.

Zoti Aning ne javharu ne araz,

Ishlarida ne illatu ne g‘araz[1].

Allohning zoti mohiyatiga banda yo‘l topa olmaydi (Uning zoti mohiyatini anglashdan banda ojizdir), “Qachon (bor bo‘lgan)?”, “Qayerda (turadi)?” degan gaplar u zot haqida yo‘l topmaydi (Uning zoti haqida bunday gaplarni aytish joiz emas). Uning zoti javhar ham emas, araz ham emas. Allohning ishlarida illat – ayb, nuqson, kamchilik  bo‘lmaydi, shuningdek, g‘araz – yomon maqsad va niyat ham bo‘lmaydi (balki, faqat foydali hikmat bo‘ladi).

Javhar – parchalanishni qabul etmaydigan bir parcha, narsalarning  asl moddasi,  o‘zagi,  boshqa jismlar  shu  javhardan vujudga keladi.  Alloh  taolo jism  emas,  javhar emas, shakl,  hudud,  o‘lchov, sanoq va bo‘linishni qabul etmaydi...

Araz  biror narsaning  aslida  bor bo‘lmay,  keyin  bor bo‘lgan  vaqtli sifatidir, u faqat boshqa narsa bilan birikkanda bor bo‘ladi. Alloh araz emas va arazlardan xolidir (“Jomi’ ul-mutun”).

Tengrining zoti, oti eldek emas,

Fe’li birla sifoti eldek emas.

O‘z boshingcha Xudog‘a ot demagil,

Ham ta’aqqul qilib, sifot demagil.

Bor mavsuf ul sifot birla,

Ham musammodurur ul ot birla.

Kim O‘zi oni yod qilg‘andur,

Ahli din e’tiqod qilg‘andur.

Alloh taoloning zoti ham, nomlari ham xalqning, odamlarning, yaratilmish maxluqotning zoti va otidek emas, mutloq o‘ziga xos va mosdir, Uning fe’li – qiladigan ishlari va sifatlari ham odamlarning fe’li va sifatidek emas (aksincha, odamlarning, maxluqotning barcha fe’l va sifatlarini U yaratgandir). O‘z boshingcha Alloh taologa nomlar taqama, o‘zingcha aql yuritib, xayolingga kelgan sifatlarni ham U zotga nisbat beraverma. Zotan, O‘zi (Qur’oni karimda bildirgan) sifatlar bilan vasf etilgan va O‘zi (bildirgan  eng  go‘zal) maxsus  ismlar  bilan nomlangandir.  Bu sifat  va nomlarni  O‘zi  bayon qilgan  va  din ahli,  iymon  ahli shu narsalarga e’tiqod qilgan – ishongandir..

Allohning tavhidi to‘g‘risida uning tavfiqi bilan chin dildan e’tiqod qilgan holda quyidagilarni aytamiz va ularga ishonamiz: Alloh birdir, Uning sherigi yo‘qdir, Uning tengi va timsoli yo‘qdir, Uni yengadigan va ojiz qoldiradigan biror kuch yo‘qdir, Undan o‘zga iloh yo‘q. U qadimdirki, ibtidosiz va doimiydirki, intihosiz. U foniy emas va aslo yo‘q bo‘lmas. Barcha ish faqat uning iroda- xohishi bilan bo‘lur. Uning mohiyatiga aql yetmas. Uning hikmatini hech bir kimsa fahm etmas. U odamlarga o‘xshamas. Tirikdir — o‘lmas, qoyimdirki, uxlamas. U yaratuvchidir, lekin O‘zi behojat. Rizq beruvchidir, lekin O‘zi haq olmas. U o‘ldiruvchidir, lekin qo‘rqmas. Yana tiriltiruvchidir, lekin bemashaqqat. Barcha sifatlari hech nimani yaratmay turib ham mavjud bo‘lgan. Yaratgandan keyin Unga biror sifat qo‘shilib qolgan emas. Azaliy bo‘lgan sifatlari abadiy boqiy qolur. Xoliqlik sifatini olamni xalq etganidan keyin olgani yo‘q. U Parvardigordir, lekin o‘zi parvarishga muhtoj emasdir. O‘zi Xoliqdir, maxluq emas. O‘zi jon ato etgan maxluqlarini o‘lganlaridan keyin qayta tiriltirgay, lekin bu sifati tiriltirmay turib ham mavjud edi. U hamma narsaga qodir, hamma narsa Unga muhtojdir. Hamma ish Unga osondir. Biror narsaga zor emasdir. Uning o‘xshashi, tengi yo‘qdir. U eshituvchi va ko‘rinuvchidir. Barcha maxluqotni o‘z ilmi bilan bilib yaratgan va ularni o‘lchov va muddat bilan belgilab qo‘ygan. Ularni yaratmay turib ham hech narsa Unga maxfiy emas edi. Odamlarni yaratmay turib nima ishlarni qilishini bilgan. Bilib turib ularni itoat qilishga buyurgan, itoasizlikdan qaytargan. Hamma narsa Uning taqdiri, xohishi bilan bo‘lur. Uning xohishi hamisha ustundir. Odamlarning xohishi Uning xohishiga bog‘liqdir. Ya’ni U nimani xohlasa bo‘ladi, xohlamagani bo‘lmaydi. Xohlagan bandasini o‘z xohishi bilan gunoh ma’siyatlardan saqlab, hidoyat yo‘liga solib qo‘yadi. Xohlagan bandasini o‘z adli bilan adashgan holicha qo‘yib, yordamsiz qoldiradi. Hamma Uning yo fazliga yoki adliga uchrab turadi. Uning na aksi bor va na tengi. Uning qazo va taqdirini hech kim to‘sa olmaydi. Uning hukmi qat’iy va amri hamisha g‘olibdir. Bularning hammasiga imon keltiramiz. Muhammad sollallohu alayhi vasallam Uning tanlagan quli va oxirgi payg‘ambaridir. Ul zotdan keyin qilingan har qanday payg‘ambarlik da’vosi yolg‘ondir. Ul hazrat barcha jin va Odam avlodlariga yuborilgan haqiqiy payg‘ambardirlar[2]. Shu o‘rinda Alloh taoloning jism ham, javhar ham emasligi haqida zav’ul maoniy asarida keltirilgan quyidagi baytlarni aytib o’tamiz. 

“Bad’ ul-amoliy” Rabbim javhar (modda, yadro) ham, jism ham emas. Butun, ba’z, zimniga oluvchi kabi sifatlardan ham xolidir. Olimlar zehni bilan bilinganki, bo‘linmaydigan eng kichik zarra (atom)ning borligi haqdir, ey, tog‘amning o‘g‘li!

“Al-Aqidatut Tahoviya” risolasida:  Alloh birdir, Uning sherigi yo‘qdir, Uning tengi va timsoli yo‘qdir, Uni yengadigan va ojiz qoldiradigan biror kuch yo‘qdir, Undan o‘zga iloh yo‘q. U qadimdirki, ibtidosiz va doimiydirki, intihosiz. U foniy emas va aslo yo‘q bo‘lmas. Barcha ish faqat uning iroda- xohishi bilan bo‘lur. Uning mohiyatiga aql yetmas. Uning hikmatini hech bir kimsa fahm etmas. U odamlarga o‘xshamas. Tirikdir — o‘lmas, qoyimdirki, uxlamas. U yaratuvchidir, lekin O‘zi behojat. Rizq beruvchidir, lekin O‘zi haq olmas. U o‘ldiruvchidir, lekin qo‘rqmas. Yana tiriltiruvchidir, lekin bemashaqqat. Barcha sifatlari hech nimani yaratmay turib ham mavjud bo‘lgan. Yaratgandan keyin Unga biror sifat qo‘shilib qolgan emas. Azaliy bo‘lgan sifatlari abadiy boqiy qolur. Xoliqlik sifatini olamni xalq etganidan keyin olgani yo‘q. U Parvardigordir, lekin o‘zi parvarishga muhtoj emasdir. O‘zi Xoliqdir, maxluq emas. O‘zi jon ato etgan maxluqlarini o‘lganlaridan keyin qayta tiriltirgay, lekin bu sifati tiriltirmay turib ham mavjud edi. U hamma narsaga qodir, hamma narsa Unga muhtojdir. Hamma ish Unga osondir. Biror narsaga zor emasdir. Uning o‘xshashi, tengi yo‘qdir. U eshituvchi va ko‘rinuvchidir. Barcha maxluqotni o‘z ilmi bilan bilib yaratgan va ularni o‘lchov va muddat bilan belgilab qo‘ygan. Ularni yaratmay turib ham hech narsa Unga maxfiy emas edi. Odamlarni yaratmay turib nima ishlarni qilishini bilgan. Bilib turib ularni itoat qilishga buyurgan, itoasizlikdan qaytargan. Hamma narsa Uning taqdiri, xohishi bilan bo‘lur. Uning xohishi hamisha ustundir. Odamlarning xohishi Uning xohishiga bog‘liqdir. Ya’ni U nimani xohlasa bo‘ladi, xohlamagani bo‘lmaydi. Xohlagan bandasini o‘z xohishi bilan gunoh- ma’siyatlardan saqlab, hidoyat yo‘liga solib qo‘yadi. Xohlagan bandasini o‘z adli bilan adashgan holicha qo‘yib, yordamsiz qoldiradi. Hamma Uning yo fazliga yoki adliga uchrab turadi. Uning na aksi bor va na tengi. Uning qazo va taqdirini hech kim to‘sa olmaydi. Uning hukmi qat’iy va amri hamisha g‘olibdir. Bularning hammasiga imon keltiramiz.

Xadichai Kubro ayol-qizlar o‘rta 

maxsus  islom ta’lim muassasasi 

o‘qituvchisi, ToshDO‘TAU II-kurs 

doktoranti Gulruh Kenjaboy Mirzo qizi

[1] M.Kenjabek. Mubayyan va nasriy bayoni, “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi. Toshkent.:2014, -B. 20

[2] M.Kenjabek. Mubayyan va nasriy bayoni, “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi. Toshkent.:2014, -B. 25