“MUBAYYAN” DA AVVALGʻI FARZNING BAYONI

Tarixiy kitoblarda Zahiriddin Muhammad Boburning shohlik, sarkardalik va olimlik iste’dodidan tashqari fiqh ilmini mukammal bilgani ham keltiriladi. Jumladan, Nisoriyning “Muzakkiri ahbob” (Sevimli zotlar yodnomasi) asarida Bobur haqida bunday so‘zlar bor: “Fiqh masalalarini yana bir risolada mubayyan qilganki, yozuvchisi donishmandligidan nishonadir. Turkiy va forsiyda yaxshi she’rlari bordir. O‘shal fiqh risolasining nomi “Mubayyan” dir”. “Mubayyan” asari Temuriylar davri ijtimoiy-madaniy hayoti haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Shayx Zaynuddin ibn Qutbiddin al-Hanafiy al-Xavofiy ushbu asarga sharh yozib, uni «Mubayyan” deb nom qo‘yadi[1]. 

Bobur Mirzo “Mubayyan”da eng muhim islomiy ilmlarni saralab, o‘zining din olimi, faqih ekanini ham ko‘rsatgan. “Mubayyan” Hindiston yurishlari davrida, hijriy 928-yili (mil. 1521) she’riy yo‘lda tasnif etilgan. Asarda ahli sunna val jamoa aqidasi ravshan bayon qilingan. Bobur asarni o‘z valiahd o‘g‘illari Nosiruddin Humoyun va Komron Mirzolarga dastur-ul amal sifatida mo‘ljallab, ularning siymosi orqali butun xalq ommasiga besh farz fiqhiy masalalarini ta’lim qiladi[2].

Darhaqiqat, asarda muqaddas islom dinining besh rukni: iymon-e’tiqod, namoz, ro‘za, zakot va  haj  masalalari go‘zal  she’riy  tilda bayon  etilgan.

 “Mubayyan” asarining asosiy tayangan manbalari muborak 
“Muxtasar ul-Viqoya” hamda “Hidoya”i  sharif  kitoblaridir. Asardagi  duo  matnlari esa  asosan  kutubi sittada, ya’ni  olti  ulug‘ muhaddisning  kitoblarida  kelgan hadislardan  hamda  Imom Gʻazzoliyning “Ihyo-u ulumid-din”  asaridan  tanlab olingan.

AVVALGʻI FARZNING BAYONI

(Birinchi farzning bayoni)

Bobur, avvalg‘i farz qil ta’rif –

Kim, bor insonga avval ul taklif.

Budur iymon, men aytayin, eshiting,

Har ne dermen, ani  ko‘ngulga biting.

Mu’manun  bihqakim bo‘lur  tahqiq,

Qilg‘ay iqror til, ko‘ngul tasdiq[3].

Bobur, endi birinchi farzning ta’rifini bayon qil, chunki insonga avval shu narsa taklif qilingan – yuklangan, buyurilgan. Bu (birinchi farz) iymon keltirishdir, buni eshiting va har aytgan so‘zimni ko‘ngilga yozib qo‘ying.

Birinchi iymon keltiriladigan narsa, tahqiq qilinib, o‘rganilib, haqiqati yuzaga chiqarilganda, (Allohning yakka-yagonaligini va hazrati Muhammad alayhissalom Allohning bandasi va Rasuli ekanliklarini) til bilan iqror qilib, qalb bilan tasdiq qilmoqdir[4].

OLTI MU’MAN BIHNING ZIKRI

(Iymon keltirish shart bo‘lgan olti narsaning bayoni)

Oltidur mu’manun bih, ey mo‘min,

Aytayin barchasin, eshit mendin.

Avval iymon Xudog‘a kelturgil,

shirk cherigin zamirdin surgil.

Dog‘i bilkim, malak erur mavjud,

Borchasi abd-u, Tengridur ma’bud.

Bor uchunchi Kitobi iqrori,

Tengri tavfiq bersa, dey bori.

Yana bil anbiyosini barhaq,

Ro‘zi oxirni dog‘i bil mundoq.[5]

Ey mo‘min! (Ey Allohga va Uning Rasuliga ishongan kishi!) Ishonish – iymon keltirish shart bo‘lgan narsa oltitadir. Men barchasini aytayin, sen eshit (uqib ol).

Avval Allohga iymon keltirgin va shirk lashkarini (Allohga biror narsani sherik qilish fikrlarini) zamiringdan sidirib tashlagin. Ikkinchi, bilginki, farishtalar bordir (va bu haqiqatdir), hammasi bandadir,  Alloh  esa ma’bud  –  yagona ibodat  qilinadigan Zotdir.

Uchinchi, ilohiy Kitoblarni iqror qilmoq, ya’ni ularga ishonmoq shartdir, Alloh yordam bersa, barchasini batafsil aytayin. To‘rtinchi, Allohning payg‘ambarlarini barhaq deb (hech birining orasini ajratmasdan) iymon keltir, yana (beshinchi) oxirat kunini ham shunday haq deb ishon.

Yana bilgil Xudodin, ey hamdam,

Yaxshiliq bo‘lsa, gar yamonliq ham.

Ushbularkim, borin dedi Bobur,

Bilgasenkim, mufassali iymondur.

Bu mufassalki, men dedim holiy,

Lek filjumla bordur ijmoli,

sharhi birla barin bayon qilayin,

Bilmagan bo‘lsangiz, ayon qilayin.

(Oltinchi),  ey hamdamim,  do‘stim,  yana, har  qanday  yaxshilik va yomonlik bo‘lsa, Allohdan deb bilgin va ishongin. Bobur aytgan bu narsalar (iymoni mufassal) iymonning mufassali – tafsili, keng bayonidir[6].

Lekin  men hozir  aytgan  bu mufassalning  –  keng tafsilning, umuman, ijmoli – qisqa ifodasi bordir.  Men barchasini sharhi bilan bayon qilayin va bilmagan bo‘lsangiz, ayon qilayin, ravshan bildirayin.

Demak,  iymonning shartlari oltitadir: Allohga, farishtalariga, kitoblariga, Payg‘ambarlariga, oxirat kuniga, qazo va qadarga – yaxshilik va yomonlik Allohdan ekanligiga ishonmoqdir (“Al-fiqhul akbar”)[7].

Xadichai Kubro ayol-qizlar o‘rta 

maxsus  islom ta’lim muassasasi 

o‘qituvchisi, ToshDO‘TAU II-kurs 

doktoranti Gulruh Kenjaboy Mirzo qizi

[1] G’aybulloh as-Salom, N.Otajon. Jahongashta “Boburnoma”, Toshkent.:1996, -B. 19

[2] I.Ramazonov. Zahiriddin Muhammad Boburning ilmiy-ijodiy merosining  milliy madaniyatimiz va xalqimiz adabiy-estetik tafakkurining shakllanishidagi o’rni. Toshkent: “Ziyo” nashriyoti 2018.- B. 29

[3] M.Kenjabek. Mubayyan va nasriy bayoni, “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi. Toshkent.:2014, -B. 13

[4] O’sha asar. B. 15

[5] M.Kenjabek. Mubayyan va nasriy bayoni, “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi. Toshkent.:2014, -B. 18

[6]  O’sha asar. B.20

[7] Abdulqodir Pardayev. Sharhu aqidatil Imom at Tahoviyya; Toshkent:  Toshkent islom universiteti nashriyot-matbaa birlashmasi. 2018.- B. 29