“MUBAYYAN”DA RAMAZON RO‘ZASI MASALASI

“Mubayyan” va “Hidoya” asarlarida fiqhiy masalalarning yoritilishida o‘xshash va zohiran farqli jihatlar bor bo‘lib, ba’zi fiqhiy masalalarning yoritilishini taqqoslashni ro‘zaning qazosi va kafforati borasidagi hukmlar bayonidan ko‘rishni boshlaymiz: 

        Ramazon ro‘zag‘a qilib niyyat, qasdi iftor qilsa ul fursat; 

        Vaty kilsa keyinga, ilgariga, vatiy qildursa har iki yeriga; 

        Bo‘lsinu bo‘lmasun agar inzol, mufsidi savmdur bular, yod ol! 

        Yesa, yo ichsa qasd birla gizo, ushbu yer nima garchi bo‘lsa davo, 

        Lozim o‘lg‘ay qazo, kafforati ham, dey bularni eshitgil, ey hamdam. 

        Sen qazo ro‘za ichra bil mundoq, bordur ul kuncha evaz tutmoq.

        Men kafforatini aytayin tut yod, lozim ar bo‘lsa, banda qil ozod; 

        Banda gar muslim o‘lsun, ar kofir, xoh xotun bu banda, xohi er.

        Gar sanga istito‘ati i’toq bo‘lmasa, shar’ ahli so‘ziga boq: 

        Oltmish kun tamomi bul soyim, ora ochmay bu iki oy doyim.

        Oltmish kunda bo‘lmasun ramazon, yana besh kunki, bor harom o‘lg‘on,

        Bu iki oy og‘iz ocharni unut, ori, ochilsa yana boshdin tut.

        Ojiz o‘lsang bu ro‘za tutmoqdin, tuyg‘or ul vaqt oltmish miskin

        Ki, berursen — maviz yo bug‘doy, burgasen nisf so‘, men aytoy 

        Senda gar bo‘lsa arpa yo xurmo, berguluk munda so‘ bo‘ldi sango 

        Yo‘qsa, zikr aylaganni qismat kil, qiymatin ham beray desang, bergil”[1].

        Baytlarning mazmuni quyidagicha: Ramazon ro‘zasiga niyat qilib, u vaqtda iftorni (ro‘zani ochishni) qasd qilsa; oldinga, orqaga vatiy qilsa, yoki har ikki bo‘lmasin, bular ro‘zani buzuvchi narsalardir, yod ol! Qasddan biror g‘izo yesa yoki ichsa, ushbu yeydigan narsasi garchi davo bo‘lsa ham, qazo(sini tutish) ham, kaforatini berish ham lozim bo‘ladi, ey hamdam! Sen bilki, qazo ro‘zasida o‘sha (tark bo‘lgan) kun miqdoricha badalini (bir kunga bir kun, o‘ttiz kunga o‘ttiz kun) tutmoq bordir (qazo ana shudir).

        Endi kafforatini aytayin, yodda tut: agar (kafforat) lozim bo‘lib qolsa, qul ozod qil. qul xoh musulmon bo‘lsin, xoh kofir, xoh erkak bo‘lsin, xoh ayol (farqi yo‘q).

        Agar qul ozod qilishga qodir bo‘lmasang, shariat ahlining so‘ziga boq: oltmish kun to‘liq-to‘kis ro‘zador bo‘l, bu ikki oyda orani uzmasdan bardavom ro‘za tut. Bu oltmish kunda ramazon bo‘lmasin (chunki, ramazon ro‘zasi zotan farzdir), yana (ro‘za tutish) harom bo‘lgan (man etilgan) besh kun (ikki hayit va uch kun — tashriq kunlari u oltmish kunning ichida bo‘lmasin).

        Bu ikki oy og‘iz ochishni unut, ha, agar ro‘za ochilsa, yana boshdan tut. Bu ro‘zani tutmoqdan ojiz bo‘lsang, u vaqtda oltmish miskinni to‘ydir. (Bu to‘ydirish shuki,) mayiz yoki bug‘doy berasanmi, yarim sob berasan. Agar senda arpa yo xurmo bo‘lsa, bunda beradigan (o‘lchov)ing so bo‘ldi. Yo‘qsa, zikr etilgan narsani taqsim qil, qiymatini beraman desang ham beraver. Agar kishiga kafforat lozim bo‘lsa, uni bermasdan, yana ro‘zasini yesa, bilki, har qancha ro‘za tutib, og‘iz ochsa, uning uchun oxir-oqibatda bir kafforat bor.

        Ey do‘st! Agar kafforatni berib, yana har ro‘zada og‘iz ochiq bo‘lsa, yana bo‘ynida bir kafforat (bor deb) ko‘r, har necha (kafforatni) bersa, (ahvol) yana shundaydir. Kishiga kafforat lozim bo‘lsa, o‘sha holatda bemor qiluvchi deb bil (bu ikki holatda kafforat bo‘yindan yoki hayzli bo‘lsa, bu ikki holatni kafforatni soqit bo‘ladi); masala ushbudir.

        “Hidoya”da qazo va kafforat borasida shunday hukmlar kelgan: “Agar ro‘zador u bilan oziqlanadigan yoki davolanadigan bir narsa yesa yoki ichsa, unga ham ro‘zaning qazosi, ham kafforati vojib bo‘ladi. Shofe’iy rahmatullohi alayh: «Unga ro‘zaning kafforati vojib bo‘lmaydi. Chunki (Ramazonda ro‘za bo‘lgan holda) jinsiy aloqa qilgandagina, kishiga ro‘za kafforati vojib qilingan», deganlar, Qiyos bu fikrga xilofdir (qiyosga ko‘ra, jinsiy aloqa qilgani uchun ham kafforat vojib emas). Chunki (chin dildan) tavba qilish bilan gunoh ko‘tariladi. Shunday ekan, (Rasululloh sollallohu alayhi vasallam a’robiyga aytgan so‘zlari uning o‘zigagina xos bo‘lgani uchun) undan boshqasiga qiyos qilinmaydi. (A’robiyning hikoyasi pastroqda kengroq yoritiladi). Bizga ko‘ra, ro‘zaning kafforati, Ramazon oyida to‘liq ravishda (ya’ni, xam shaklan, ham ma’nan) ro‘zani buzish bilan jinoyat sodir etganda vojib bo‘ladi. Bu yerda esa (yeyish yoki ichishlik bilan to‘liq) ro‘zani buzish amalga oshdi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Ramazonda ro‘zasini buzgan kishiga, kafforatiga qul ozod etishni (buyurishlaridan) bilinadiki, tavba qilishning o‘zi jinoyat uchun kafforat bo‘la olmaydi.

        So‘ngra, Quduriy rahmatullohi alayh aytadi: Ramazon ro‘zasining kafforati, zihorning kafforati kabidir. Yuqorida rivoyat qilgan hadisimizga asosan. Va yana, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga bir a’robiy kelib: «Halok bo‘ldim va halok qildim, ey Rasululloh», dedi. Rasululloh: «Nima qilding?» deb so‘radilar. U: «Men Ramazonning kunduz kunida (bilib turib) xotinimga qasddan yaqinlik qilib qo‘ydim», dedi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Bir qul ozod qilgin», dedilar. A’robiy «o‘zimdan boshqa hech kimsaga ega emasman», dedi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Ikki oy ketma-ket ro‘za tutgin», dedilar. U: «Boshimga tushgan falokat ro‘za tufayli kelmadimi?» dedi.  Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Unda oltmishta miskin-bechorani ovqatlantirgin», dedilar. U: «Kuchim yetmaydi», dedi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam unga bir savat xurmo olib kelishlikni buyurdilar (bir savatda o‘n besh so xurmo bo‘ladi, deyilgan). Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «(Buni olib) miskinlarga tarqatgin», dedilar. A’robiy: «Allohga qasamki, Madinaning shu ikki qora qoyasining orasida mendan va mening oilamdan ko‘ra muhtojroq kishi yo‘q», dedi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «(Unday bo‘lsa) sen va oilang yeyaveringlar. Bu sengagina joizdir, sendan so‘ng hech kimsaga joiz emas», dedilar. Ushbu Shofe’iy rahmatullohi alayhning: «Kishi kafforat ro‘za tutishda tartibga rioya qilish majbur emas, (ya’ni, kishi shu uch narsadan birini – qul ozod qilish yo oltmish kun ketma-ket ro‘za tutish yoki oltmishta miskinga ovqat yedirishdan qay birini xohlasa, qilishi mumkin), degan so‘zlariga va Molik rahmatullohi alayhning: «Kafforat ro‘zasini ketma-ket ulab tutish shart emas», degan so‘zlariga qarshi dalildir” [2].

        Guvohi bo‘ldikki, “Mubayyan” o‘zining soddalik uslubiga sodiq qolgan holda avval ham qazo, ham kafforat vojib bo‘ladigan o‘rinlarni birma-bir bayon qildi, keyin esa kafforat va uni ado etish uslublari haqida ma’lumotlar berilgan. “Hidoya”dan esa mazhablar orasidagi ixtiloflar, kafforat vojib bo‘lmaydi, deydiganlarga raddiyalar ham joy olgan. 

Xadichai Kubro ayol-qizlar o‘rta 

maxsus  islom ta’lim muassasasi 

o‘qituvchisi, ToshDO‘TAU II-kurs 

doktoranti Gulruh Kenjaboy Mirzo qizi
 

[1] M.Kenjabek. Mubayyan va nasriy bayoni, “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi. Toshkent.:2014, -B. 25

[2]  “Hidoya” asari 2-juz. Burhoniddin Marg’inoniy  – Toshkent: .2022.- B. 76