JALOLIDDIN RUMIYNING “MASNAVIYI –MA’NAVIY” ASARIDA AKS ETGAN KOMIL INSON G‘OYASI

Annotatsiya. Ushbu maqolada Mavlono Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi-Ma’naviy” asaridagi insoniy, falsafiy-diniy, ma’naviy-ma’rifiy g‘oyalar mazmuniga oid fikrlar berilgan. Ming yillar davomida to‘planib kelgan Sharq falsafasi va hikmati, islomiy haqiqatlarni omuxta etgan tasavvuf falsafasini qo‘shib, inson ruhi dialektikasini ochgan ulug‘ mutafakkir haqidagi tahliliy ma’lumotlar berilgan.

Kalit soʻzlar: Komil inson, barkamollik, “Masnaviy-ma’naviy”, “Olam va bashariyat birligi”, komillikka erishish, mantiq kuchi, Hegel, Spinoza, “Alloh huzuri”, “Ulug‘ Tangri haqiqati”, tasavvuf, dialektik metod.

Sharqning ulugʻ allomalari va mutafakkirlarining kashfiyotlari zamonaviy ilm-fan va taraqqiyot poydevori. Jamiyat taraqqiyotidagi har qanday oʻzgarishlar, yangiliklar, ayniqsa, insoniyat rivojiga katta turtki beradigan jarayonlar, kashfiyotlar oʻz–oʻzidan yuz bermaydi. Buning uchun avvalo asriy anʼanalar, tegishli shart–sharoit, tafakkur maktabi, madaniy–maʼnaviy muhit mavjud boʻlmogʻi kerak.

O‘zbek va turk xalqlarining ildizi bir, ma’naviyati mushtarak. Imom Buxoriy, Beruniy, Xorazmiy, Ibn Sino, Jaloliddin Rumiy, Yunus Emro, Alisher Navoiy merosi xalqlarimizning milliy yuksalishiga katta hissa qo‘shgan. Qozizoda Rumiy Samarqandda mudarrislik qilgan. Ali Qushchi hayotining so‘nggi yillarini Istanbulda o‘tkazgan. Abdurauf Fitrat, Muhammadsharif So‘fizoda, Said Ahroriy kabi ko‘plab jadid bobolarimiz Turkiyada tahsil olgan.[1]

Avvalo komil inson haqida so‘z yuritsak. Komil inson tarbiyasi serqirra madaniyat manbai bo‘lib, barcha ezgu ishlar, yaxshi amallar, umuminsoniy qadriyatlar, ongning har tomonlama mukammalligi barchasi komillikning atrofida mujassalashgandir. Shu narsa ma’lumki, ma’naviy tarbiya inson kamoloti yo‘lidagi shunday bir vositaki, uni chetlab o‘tish mumkin emas. Ajdodlarimizning boy ma’naviy merosi, ularning xayotiy tajribalari, yashash tarzlari, insoniy xususiyatlari komil inson tarbiyasining asosiy omillaridan sanaladi. Biz bu ma’naviy boyliklarni o‘rgangan sari, fikrimiz charhlanadi, o‘zimizni ajdodlarimizga yaqinroq sezamiz.[3:10]

Komil inson g‘oyasi va uning inson tarbiyasidagi o‘rni haqida gapirganda, avvalo bu tushunchaning mohiyatini tushunish muhimdir. Komil inson — bu nafaqat axloqiy, balki intellektual, jismoniy va ruhiy jihatdan yetuk, barcha fazilatlarni birlashtirgan insondir. Komil inson g‘oyasi turli falsafiy, diniy va pedagogik ta’limotlarda ko‘p yillar davomida shakllangan va o‘rganilgan.

Komil inson g‘oyasi insonning mukammallikka intilishi, o‘zining ijtimoiy, axloqiy va ma’naviy mas’uliyatini anglab yetishi, barcha imkoniyatlarini maksimal darajada rivojlantirishga qaratilgan. Bu g‘oya, asosan, insonning shaxsiy rivojlanishini, uning ichki dunyosini yaxshilashni, atrof-muhitga nisbatan mas’uliyatli bo‘lishni taqozo etadi. Komil inson nafaqat o‘zining jamiyatdagi o‘rnini topishi, balki atrofdagi insonlarga ham yordam berishi, axloqan to‘g‘ri yo‘lni tanlashi, adolatni ta’minlashi kerak.

Jaloliddin Rumiyning “Masnaviy” asari — bu nafaqat sufizmning eng yirik asarlaridan biri, balki inson tarbiyasi va komil inson g‘oyasini o‘zida aks ettirgan falsafiy, axloqiy, ma’naviy merosdir. “Masnavi” asarida Rumiy insonning ichki rivojlanishiga, uning ruhiy poklanishiga, axloqiy va ma’naviy jihatdan mukammallikka erishishiga katta e’tibor qaratgan. Bu asarda komil inson g‘oyasi, uning o‘zini anglash jarayoni, ruhi va qalbining poklanishi, atrofdagi dunyo bilan munosabati, o‘zini eng yuqori holatda tarbiyalashga intilishi ta’riflanadi.

Vatanimiz istiqlolga erishganidan so‘ng ajdodlarimiz merosini davr talablaridan kelib chiqqan holda qayta, haqqoniy baholash jarayoni boshlanib ketdi. Mamlakatimizning Rivojlanish Strategiyasidagi “ikkinchi ustuvor yo‘nalish – jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirishdan iborat”. Ayni ana shu botiniy kuch ajdodlarimiz xususan, tasavvuf vakillari tomonidan yuksak darajaga yetkazilganligi tarixdan ma’lum. O‘z navbatida tasavvuf xalqimiz ma’naviy madaniyatini tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu ma’noda, ma’naviyatni yuksaltirish bevosita milliy qadriyatlarni yosh avlod ongiga singdirish bilan bog‘liq holda sodir bo‘ladi, albatta. Buning uchun esa allomalarimiz qoldirib ketgan ilmiy-madaniy merosimizdan samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega. Chunki, Imom al- Buxoriy, Imom at-Termiziy, Abu Mansur al-Moturudiy, Mahmud Zamaxshariy, Jaloliddin Rumiy va boshqa shu kabi buyuk allomalar o‘zlarining ilmiy va madaniy meroslari bilan jahon madaniyatiga ulkan hissa qo‘shganlar.

Mazkur allomalarning borliq, mavjudlik, insonparvarlik, adolat, imon, insof, diyonat, o‘zaro mehr-oqibat, vijdon sohasidagi diniy-falsafiy qarashlari, ayniqsa, yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashga qaratilgan o‘gitlari inson, jamiyat, davlat o‘rtasidagi munosabatlarning ma’naviy-axloqiy asoslari rivojida muhim ahamiyat kasb etgan. Jumladan, ma’naviy-axloqiy taraqqiyotning g‘oyaviy asoslarini o‘rganishda Markaziy Osiyoda vujudga kelgan tasavvuf ta’limotining komil insonni tarbiyalashdagi ahamiyatini tadqiq etish muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun ham bugungi kunda tasavvuf falsafasining buyuk namoyandalari Yusuf Hamadoniy, Ahmad Yassaviy, Abduxoliq G‘ijduvoniy, Najmiddin Kubro, Xoja Axror, Bahouddin Naqshband, Jaloliddin Rumiy va boshqa mutasavviflarning komil inson to‘g‘risidagi qarashlari muhim manbalar qatoriga kiradi. Mazkur allomalarning qarashlarida ifodalanishicha, insonning komillik darajasiga yeta olishi bu shunchaki orzu emas, balki uning ezgulikka xizmat qilish, ilmlarni o‘zlashtirish va rivojlantirish, ezgu ishlar qilish jarayonida erishilishi mumkin bo‘lgan aniq hodisa yoki oliy darajadagi ma’naviy yuksaklik hisoblanadi. Alisher Navoiy, Jaloliddin Rumiy, Zamaxshariy, Ibn Sino, Beruniy va boshqa ko‘plab ensiklopedik olim va mutaffakkirlarimizning durdona asarlarini yoshlar tarbiyasining manbai sifatida o‘rganish va targ‘ib etish – eng buyuk ishlarning yana bir poydevori bo‘lishga zamin yaratgan bo‘lamiz.

Jaloliddin Rumiyning “Masnaviyi-Manaviy”ida barkamollik, kamolga erishuv yo‘llari yorqin misollar bilan bayon etilgan. Jaloliddin Rumiy yoki Mavlono Rumiy nomi bilan mashhur bo‘lgan zot dunyoning donishmandlaridan biri, benazir shoir va betakror mutafakkir, valiy insondir. Uni goh Kant, goh Spinoza, goh Hegel kabi faylasuflar bilan qiyoslaydilar. Ammo Mavlono Rumiy hech kimga o‘xshamaydi, u muazzam Sharq tafakkurining mo‘jizali bir haykalidirkim, unda tasavvuf taraqqiyoti ham, ilmu hikmat va falsafa ham, she’riyat va ma’naviyat ham birlashib, oliy ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Uning olti daftardan iborat “Masnaviy-ma’naviy” nomli asarini “fors tilidagi Qur’on” deb tavsiq etadilar. Mavlono Jaloliddin Rumiy - jahon mumtoz adabiyotining eng buyuk siymolaridan, bashariyat shoiri deb shuhrat qozongan zabardast allomadir. Mana qariyb sakkiz asrdirkim, Mavlononing nomi tillardan tushmaydi, rumiyona satrlar ellardan ellarga o‘tib, jahon kezadi. Alisher Navoiy ul zoti sharifni “ustozlar ustozi” deb atagan, Abdurahmon Jomiy esa, payg‘ambar emas, ammo payg‘ambarlik kitobi bor deya ta’kidlagan. Jaloliddin Rumiy o‘zidan keyingi Sharq she’riyati, fikriy va ma’naviy taraqqiyotiga ulkan ta’sir o‘tkazgan ijodkordir. Alisher Navoiy uni ilohiy ishq kuychisi, buyuklikning ko‘z ilg‘amas cho‘qqisi deb sharaflaydi. Jaloliddin Rumiyning hayotiy faoliyatidan, ijodiy ibratidan, “olam va bashariyatning birligi”, borliqning rang-barangligi-yu odamlarning xilma-xilligi haqidagi asarlaridan shularni tuymoq va uqmoq mumkinki, Mavlono bir umr komillikka erishmoq maqsadida o‘zi bilan, nafs va ta’ma bilan jang qilgan.

Rumiy o‘z asarlarida odamni tadqiq etadi, uning tabiati va intilishlarini kuzatadi, botiniy jilolar va surilishlar, qalb siljishlarini qidirib topadi. Insonning iymon gavhari, buyukligi barobarida, nuqsonlar – nafsi, hirsi oqibatida kelib chiqadigan yovuzliklarni tahlil etib, bulardan qutulish, poklanish yo‘llari, fazilatini bayon etadi. Rumiyning har bir fikri – bir mash’ala, bir chiroq, shundoqqina qalbga qo‘yila-digan ziyodir. Ulug‘ mutafakkir inson kamoloti uchun muqtadir bir kurashchi bo‘lib maydonga chiqadi, inson bolasini uning o‘ziga tanishtiradi, yomonlikdan nafratlanish va yaxshilikdan, ilohiylikdan faxrlanishga o‘rgatadi. Mavlono Jaloliddin Ruminiyning “Masnaviyi-Ma’naviy” asarida yoritilgan qarashlar, kuzatishlar va hayotiy tajribalar o‘quvchini ruhiy va axloqiy kamol topishiga, jamiyatda esa sog‘lom va pokiza muhitni yuzaga keltirishiga beqiyos hissa qo‘shadi. “Rumiy teran nigoh bilan dunyoga nazar tashlaydi. U insonni qanday bo‘lsa shundayligicha o‘rganadi. Kishining qalb qo‘ridagi eng nozik, eng go‘zal yashirin sirlarini oshkor qiladi. Rumiy insonning nafsi, hirsi sababli kelib chiqadigan yovuzliklarni tahlil qilib, ulardan qutulish, poklanish yo‘llarini bayon etadi. U odamlar bir-biridan boyligi, irqi, dini, nasli-nasabi bilan emas, balki komilikka intilishi bilan farq qiladi, deydi. Uning fikricha, inson komillikka o‘z mehnati, qobiliyatiga yarasha erisha oladi.

Jaloliddin Rumiy ishq-muhabbat va sevgini, zarrin nurini taratib turgan quyoshga o‘xshatadi. Lekin o‘z-o‘ziga bino qo‘yishni o‘zini zindonga tashlash, deb biladi. Buyuk olim insonga, ayol zotiga bo‘lgan muhabbatni qadrlaydi. Zero, inson o‘ziga o‘xshagan insonga muhabbat qo‘yishi bilan insoniylik mohiyatini anglab yetadi, deydi. Ayol – hayot davomchisi bo‘lib, u payg‘ambarlarni, valiylarni, avliyolarni, podshohlarni, komil insonlarni va yer yuzidagi barcha insonlarni dunyoga kelishiga sababchi zot. Bashariyat onaning mehr nuridan kamol topib, komillik sari odimlaydi. “Jaloliddin Rumiyning buyukligi yana shundaki, u islomning ulug‘ shoiri va mutafakkiri bo‘lgani holda barcha mazxablar va dinlardan yuqori ko‘tarila oldi, bani basharni birlashtiruvchi yagona ilohiy g‘oyalarni olg‘a surib, kishilarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi e’tiqod va iymon, ishq va sig‘inish, poklik va tavbadan so‘z ochdi. “Cho‘llar muxtalif, ammo maqsad bir, ya’ni Alloh huzuri”, deya Ulug‘ Tangri haqiqati Alloh jami maxluhot barobarligini isbotladi. Rumiy ijodi yuksak badiyati bilangina emas, balki mantiq kuchi, falsafiy fikrlarga boyligi bilan ham katta ta’sir kuchiga ega. Uning tabiati va jamiyat hodisalarining doimiy o‘sishi, o‘zgarishda ekani, eskini yo‘qotib, yangining paydo bo‘lishi – “dunyoning ziddiyatlar birligidan jangi”dan iboratligi to‘g‘risidagi qarashlari, nemis faylasufi Hegelning e’tiroficha, uning dialektik metodni yartishga yordam bergan.”[4:65] 

Mavlono Rumiy insonni, avvalo, ko‘zini ochishga va ochilgan ko‘zlar bilan o‘z mohiyatiga nazar tashlashga undaydiki, bu bilan ul valiy zot insonning o‘zi bir butun olam – kichik olam ekanligini uqtiradi. Shaxsni har tomonlama kamol toptirish hamma vaqt jamiyatning muhim va asosiy maqsadi bo‘lib kelgan. Bugungi kunda o‘tmish madaniy-ma’rifiy merosini o‘rganish jamiyat taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan dolzarb masalalardan biriga aylangan. Chunki ajdodlarimiz qoldirgan madaniy merosda barcha davrlar uchun kerak bo‘ladigan ilg‘or fikrlar borki, bular bugungi taraqqiyot uchun ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. O‘tmishdagi ilg‘or mutafakkirlarimizning merosi insonning yashashdan maqsadi, jamiyatda insonning tutgan o‘rni, tarbiyasi, hayoti haqidagi purma’no fikrlari yuksak tafakkur mahsulidir. Ular xalqimizing ma’naviy dunyosini yanada boyitishda, shaxsni kamol toptirishda, mustaqil davlat fuqarosining dunyoqarashini yuksaltirishda amaliy yordam berib kelmoqda.

Jaloliddin Rumiy o‘zining “Masnaviyi-Manaviy” asarida ko‘p o‘rinlarda hayotdagi ezgulik bilan bog‘liq oddiy bir axloqiy tushunchani ifodalaydi. Bu bilan Jaloliddin Rumiy aytmoqchiki, inson abadiy yashamaydi, o‘lim xaq, shunday ekan, odamlarga yaxshilik qil, hayotda shu qoladi. Jaloliddin Rumiy asarda axloqshunoslikning bu kabi tushuncha va me’yorlari talqinini asosli, jonli va go‘zal ifodalashga erishgan. Uningcha, “har bir inson, u kim bo‘lmasin, bir kun kelib shunday go‘zal hayotni, yuragiga yaqin kishilarni, bolalarini tashlab, u dunyoga ketishga majburdir. Binobarin, uni ongli ravishda chiroyli tark etish kerak. Hayotni, ya’ni bu gulshanni chiroyli tark etishning birdan bir yo‘li esa, uningcha, odamlarga yaxshilik qilish, shu yo‘l bilan yaxshi nom qoldirish, ya’ni “yaxshilik bilan ot” chiqarishdir.”[5:18] 

Shundan kelib chiqib, Jaloliddin Rumiy o‘z kitobxonining yashash mohiyatini falsafiy jihatdan chuqur idrok etishga, narsa va hodisalarning mohiyatini to‘g‘ri tushunib, shunga qarab yashashga da’vat etadi. Shu bilan birga, Jaloliddin Rumiy axloqshunoslikning tushuncha va me’yorlari talqinini oyat va hadislar bilan, ya’ni ma’lum bir maqsad bilan ifodalaydiki, bular hammasi u ko‘targan axloqiy muammolarning o‘ta dolzarb ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatib, asarni juda ta’sirli chiqishini ta’min etgan.

Xulosa qilib aytganda, Jaloliddin Rumiyning “Masnavi” asari komil inson g‘oyasini mukammal tarzda aks ettiradi. Rumiy uchun komil inson — bu nafaqat axloqiy va ijtimoiy jihatdan mukammal, balki ruhiy va ma'naviy jihatdan poklangan, haqiqiy muhabbat va sabrga ega bo‘lgan shaxsdir. “Masnavi”da komil insonning tarbiyasida axloqiy, ruhiy, ijtimoiy mas’uliyatlar, hamda o‘zini anglash va ichki poklanish jarayonlari alohida o‘rin tutadi. Rumiy o‘zining asari orqali insonni ichki dunyosiga, ma’naviyatiga va qalbiga yo‘l ochishga chaqiradi.
 

Po‘latova Shaxzoda Javdotbek qizi  

O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi

Matnshunoslik va adabiy manbashunoslik 

(arab tili) mutaxasisligi 1-kurs magistranti

Ilmiy rahbar: katta o‘qituvchi Nuriddinov X.

Arab tili va adabiyoti al Azhar kafedrasi

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Shavkat Mirziyoyev: Har qaysi davlat, har qaysi xalq intellektual salohiyati, yuksak ma’naviyati bilan qudratlidir. 2020-yil Anqara shahrida so‘zlagan nutqi.
2. Shavkat Mirziyoyevning Amerika Qo‘shma Shtatlariga tashrifi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida so‘zlagan nutqi. 2017. 4-bet
3. Qodirov B. Komil inson tarbiyasining pedagogik asoslari. – Toshkent, 2001.
4. “Jaloliddin Rumiy tavalludining 800 yilligi” munosabati bilan metodik-bibliografik qo‘llanma. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. Toshkent – 2007. 65-bet
5. Jaloliddin Rumiy. “Masnaviyi-Ma’naviy”. 1-kitob. “Hidoyat” jurnali tahririyati. Toshkent-2005.18-bet