Mahmudxo’ja Behbudiy asarlarida islom dini

Mahmudxo‘ja Behbudiy hazratlari noshir  mutafakkir, yozuvchi, dramaturg bo‘lish bilan birga diniy ilmlarni ham puxta egallagan olim edi. U zot hazratlari yoshlik vaqtlaridayoq  Qur’oni karimni to‘liq yod olib qorilik maqomini olgan.  Shu bilan bir qatorda islom huquqshunosligiga oid bo‘lgan “Muxtasar ul-viqoya” va “Hidoya” kitoblarini  puxta o‘rgangan olim ham edilar. Otalari Behbudxo‘ja o‘z davrining ilmli kishilaridan edi. Mahmudxo‘ja dastlabki diniy ilmlarni otasi Behbudxo‘ja va tog‘asi Muhammad Siddiqdan ta’lim oladi. Mahmudxo‘ja Behbudiy  diniy ilmlar olimi bo‘lganligini  “Oyna” jurnaliga yozgan  bir qator diniy mavzudagi maqolalaridan ham bilishimiz mumkin. Jurnaldagi diniy asarlarni islomshunoslikka oid  yo‘nalishlarga ko‘ra  quyidagicha tasniflashimiz mumkin.

1.Aqidaga oid maqolalar.

2.Fiqhga oid maqolalar.

3.Islom tarixiga doir maqolalar.

Bundan tashqari Qur’oni karim, tafsir, hadis, usul-ul fiqhga doir bir qancha  maqolalarni Mahmudxo’ja Behbudiy asarlarida uchratishimiz mumkin. 

“Oyna” jurnalidagi aqidaviy  maqolalarni tasnif qilishdan  avval aqida so‘ziga izoh berib o‘tamiz. Aqida  ilmi islom dinining asosini tashkil etadi. U to‘g‘ri bo‘lmasa, qilingan ibodatlar Alloh dargohida ijobat bo‘lmaydi. Insonning e’tiqodi  dinidagi birinchi unsur hisoblanadi. E’tiqod arab tilidagi bir fe’lning o‘zak so‘zi hisoblanib, arab grammatikasida masdardir. ”Aqd” so‘zi arab tilida bog‘lab qo‘yish deganidir. Lug‘at jihatidan tushunadigan bo‘lsak, bir narsani bog‘lab qo‘yish degani. Diniy iste’lohda esa iymonni bog‘lab qo‘yish deganidir. Tom ma’noda esa Alloh taologa ishonch tushuniladi.[1] E’tiqodda hech qanday ikkilanish bo‘lishi mumkin emas. Aqida va e’tiqod so‘zlari umumiy ma’noda sinonim qo‘llanib keladi. Bu borada So‘fi Allohyor bobomizning aqida bilmagan shaytonga eldur, agar ming yil ibodat deb qilsa ham yeldur degan gaplaridan shuni tushunishimiz mumkinki, musulmon kishining dindagi tushunchalari Alloh taolo buyurganiga muvofiq bo‘lmas ekan, u ibodatlar qabul bo‘lmasligi tushuniladi. Behbudiy hazratlari “Oyna” jurnaliga yozgan bir necha maqolalarida aynan aqidaviy masalalarni yoritib beradilar. Jurnalda aqidaga oid diniy maqolalarni aksar qismini Behbudiy o‘zlari yozganlar. Buning boisi shar’iy ilmlarni yaxshi bilganlaridan bo‘lsa kerak. Masalan "Oyna" jurnalining 1914-yil,12-sonidagi “Favqulodda takfir”[2] nomli maqolani oladigan bo‘lsak, bolalarini jadid maktablarida o‘qitayotganlar kofir bo‘lurlar, deganlar shariatga xilof ish tutayotganlardir, deb qoralanadi. Eng mo‘tabar arboblar ham farzandlarini jadid maktablarida o‘qitayotganlari ta’kidlanadi. Jurnalda shunday keladi:”Mirzo Ulug‘bek hazratlari jome’inda muazzin tarafidan usuli jadid maktabinda va ham ruscha o‘qumoqni yomonligi haqinda jum’adagi musulmonlarg‘a nutq qilingani  va har kim usuli jadida maktabiga bola bersa “o‘zi kofir xotuni taloq” bo‘lishini forsiy til ila uzun va hayajonlik nutq  ila xaloyiqqa bildurub, hamda …… larni “kofir va o‘rus” hamda “kofir va o‘ris qilguvchi” deb e’lon qilindi”[3]. O‘sha davrning sodda yoinki ilmsiz kishilari yangicha uslub  maktablarida  farzandini o‘qitayotgan ota-onalarini kofirlikda ayblab dinsizga chiqarganlar. Bu ham yetmaganday xotini taloq deya asossiz hukum chiqardilar. Islomda bir kishini kofirga chiqarish unga asossiz do‘zaxda qolasan deyishga teng gapdir[4]. Qolaversa, jamiyat kishilari orasida uning o‘rnini  o‘z bilganicha belgilab berish demakdir. Maqola davomida: “chunonchi, muazzin derki, “Bu so‘zlarni o‘zumdan aytmayman, ulamo qavli va buyrug‘i ila derman. Maqzuf (tashlandiq) va maqduh (la’natlangan) lar ushbu to‘g‘rida shirkatlar  va qonun  mahkamalarig‘a va yer yuzindagi musulmonlarni vijdoniga ruju’ etarlar. Shunida favran yozayinki , kofir degan odamlari azaliy va abadiy musulmondur. Unlar kufrni abadan qabul etmaydurlar. Turkistonda yuz ming otalar borki, bolalari usuli jadid maktabig‘a o‘quydur”.[5] Maqolaning birinchi qismi shu yerda yakunlanadi. Maqolada usuli jadid maktablariga farzandlarini o‘qishga bergan ota-onalarni kofirga chiqargan muazzin, bu holatni o‘zining xohishi bilan emas balki, ulamoning gapi bilan aytarman demoqda. O‘sha davrda dunyoviy ilmlarni daxriylik, kofirlik, dinga xilof deya ta’qiq qilgan mahalliy mullalar ham bo‘lgan. Behbudiy O‘sha davr diniy ahvolini isloh qilish, jamiyatdagi yangi o‘zgarishlarni dinga moslashtirish kabi  dolzarb muammolarni olib chiqqan edi. Ushbu maqolaning mantiqiy davomi Behbudiyning “Bizni hollar va ishlar “ mavzusida davom etadi. Maqolaning  davomida shunday keladi. Muazzin qilgan ishini hech qanday ulamolar ruxsati bilan emas balki,” Anjuman arvoh” degan kitobga tayangan holda usuli jadid maktabiga borgan bolalarning ota-onalarini takfirda ayblaganini aytadi[6]. Tillaqori va Mirzo Ulug‘bek mudarrislari hukumat tarafidan so‘roq qilinganda biz bunday fatvo bermadik deya ta’kidlaydilar. Behbudiy maqola so‘ngida,Ox,! Biz qanday keyin qolganmiz. Xalqi olam usuli jadid va ilmi zamoniy ila osmonlarg‘a uchar, biz hanuz bir-birimizni takfir va tal’in ila vaqt o‘tkararmiz.[7] Behbudiy ushbu maqolani oh  va hasrat bilan tamomlar ekan, yuragidagi istiroblarini yashira olmadi. U umrini Turkiston musulmonlarining kelajagi va ilm –ma’rifat egallashidagi qiyinchiliklarga sarfladi. Behbudiy hech bir badalsiz o‘zini xalq kelajagi va ravnaqi uchun baxshida qildi. “Bizni hollar va ishlar” deb nomlangan maqolasida esa g‘arbda insonlar kosmosga uchayotgan bir vaqtda, Turkiston xalqlari ilm-u irfondan ortda qolib o‘zlarining qobiqlariga o‘ralib bir-birlarini takfirda ayblash bilan vaqt o‘tkazayotganlari achinarli hol edi ,albatta. Zero, ilmni diniy-dunyoviyga emas foydali foydasizga ajratish mumkin bo‘lgan bir vaqtda, zamonaviy ilmlardan yuz o‘girish jamiyatni isloh etmaydi ,albatta. Bu xususda payg‘ambarimiz sallollohu alayhi vasallamning “Utlubul ilma va lav fis-  Sin” ya’ni “ilmni agar u  Chinda bo‘lsa ham talab qil” degan hadislariga amal qilmog‘imiz darkor. Yuqoridagi  maqolaning nomiga to‘xtaladigan bo‘lsak, “Favqulotta takfir” deb nomlangan. Takfir so‘ziga to‘xtaladigan bo‘lsak, “Takfir” tushunchasi “Birovni kofirga chiqarish”[8], ”Kofir[9] deb hisoblash” ma’nolarini anglatadi. Shariatimizda biror hujjat bo‘lmasdan turib, “kofir” deb hukm qilish o‘ta xatarli bo‘lib, aslo mumkin emas.[10] Bu haqda Alloh taolo shunday degan : “Sizga salom bergan kimsaga, mo‘min emassan demanglar”( Niso surasi 94-oyat).[11] Demak, Alloh taolo bu oyati karimada shoshma – shosharlik bilan birovning mo‘min emasligi haqida hukm chiqarib, ish ko‘rishdan qaytarmoqda.

Shariatda musulmon insonni uning musulmon ekaniga qarshi dalil topilmagunicha musulmon deb hukm qilinadi. Mo‘min kishi imon asoslarini ochiq inkor etishi yoki kufr kalimasini bilib turib, o‘zi xohlab talaffuz qilishi, islomdagi qat’iy farz qilingan amallardan birini inkor qilish yoki din shiorlaridan birini mashara qilish bilan dindan chiqadi. Hozirgi kunimizda ham “Xavorij”[12] firqasining g‘oyaviy izdoshlari chiqib turibdi. Zamonamiz xavorijlari ham qadimgi maslakdoshlaridan “o‘rnak olib”, fitna-fasod qilmoqdalar. Bularning ham o‘tmishdagi maslakdoshlari kabi boshqalarni ayblashdan boshqa ishlari yo‘q. Musulmonlarni kofirga chiqaruvchilarning asosiy xatolari – dinni puxta bilmaslik, oyat-hadislarni yengil-yelpi tushunish, mo‘tabar , mujtahid ulamolar, mufassirlar va hadislarga sharh yozgan buyuk olimlarning so‘zlarini bilmasliklari yoki bilsalar ham, e’tiborga olmasliklaridir.[13] O‘sha davr mahalliy musulmonlari islom diniga oid kitoblarni to‘la qonli zamirini tushunmay, shar’iy fatvoni ilmsizlarcha chiqarar edilar. Asl dindan bo‘lmagan narsani dindan deb da’vo qilish ular uchun odatiy hol edi. Lekin Allohning dini qiyomatgacha muhofaza qilingandir. Alloh taolo o‘zining dinini xohlagan bir bandasi orqali uni tili va amali bilan yuzaga chiqarib qo‘yadi. Behbudiy shunday bir vaziyatlarda dinning aslini o‘zining maqolalari va bo‘layotgan vaziyatlarga yondashuvi bilan yuzaga chiqardi. Hatto, jadid-ma’rifatparvarlar 20 yillik madrasalarda joriy bo‘lib turgan ilmni, 12 yilga qisqartirdilar. Maqolaga qaytadigan bo‘lsak,ushbu maqolaga javoban idoradan “Oyna” jurnalig‘a xat kelgan va bu xat “Oyna” jurnalining 1914-yil, 20 sonida “Idoradan javob” mavzusi ostida chop etilgan maqola mazmuni quyidagicha:“Samarqandning Mirzo Ulug‘bek madrasasinda taraqqiy muqobilinda nutq qilgan muazzing‘a xitob va javob muqobilinda forsiy va turkiy maqola yozgan muxtaram ahli vatang‘a ojizona bayon qilinadirki, muazzin aytgan so‘zig‘a hukumat ham ustozi huzurinda munkir bo‘lib, hatto:”Tilim kesilsunki, man hech nima deganim yo‘q”, - deb munkir bo‘ldi. Bas, munday kishi so‘zig‘a ahamiyat bermak kerak yo‘q.Va agarda ani so‘zi masjid va jome’da so‘ylanmasa edi, javob yozmas eduk. Unday kishilarning so‘zi beqadrdur. Alhamdulilah, xalqimiz kufr ila islomni, taraqqiy ila tadanniyni, ros ila yolg‘onni tamiz etadurlar. Qiymatlik matbuot sahifalarini shunday o‘z so‘zig‘a o‘zi e’tibor qilmaydurg‘onlar ila benaf yozishmoqni nafsiz gumon qilunur. Ushbu bobda maqola yozganlardan avf tilarmiz”.[14] “Oyna”. 1914-yil. 8-mart.№20.

Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, musulmonni kofirga chiqarishga hech kimning haqqi yo‘q. Payg‘ambarimiz sollalllohu alayhi vasallam, sahobai kiromlar, tobeinlar va ularga ergashgan ulamolarimiz gunohkor musulmonlarni murtad yoki kofirga chiqarmaganlar. Shunday ekan, musulmon shaxs o‘zini sunnatga hamda salafi solihlar yo‘liga ergashishini da’vo qilar ekan, ularning yo‘lini mahkam tutishi lozimdir.

Yana shunday takfir mavzusidagi maqolalardan biri “Kiyim va tashabaha” mavzusi ostidagi maqoladir. Ushbu maqola mazmuniga to‘xtaladigan bo‘lsak, o‘sha davrda chor Rossiyasi hukumati Turkiston yerlarida boshqaruvni qo‘lga olagan vaqtlar edi. Ko‘plab musulmonlar kiyinish jihatdan ruslar kiyadigan ayrim kiyimlarni kiyganliklari uchun kofirlikda ayblanganlar. Behbudiy hazratlari o‘zlarining maqolalrida agar inson kiygan kiyimi uchun ham kofir bo‘lib ketaversa yer yuzida musulmonlar qolmaydi degan ma’nodagi jumlalarni yozadilar. Behbudiy hazratlari  o‘sha vaqtda askarlikka borayotgan yigitlar rus askarlari kiyimini kiyishi, boshi sovqotgan odam shapka yoinki shlyapa, boshi isib ketgan odam esa bosh kiyimsiz o‘tirishi tabiiy hol ekanligini tushuntirib o‘tadilar. Bu holatda kiyingan kishilarni kofirga chiqarayotganlarning daliliga kelsak, ”Man tashabbaha biqovmin fahuva minhum”[15] ushbu hadis sunani Abu Dovud va Ahmad rivoyat qilgan. Hadisning ma’nosi “Kim bir qavmga o‘xshashga intilsa, u o‘shalardandir. Hazrat Behbudiy bunga javoban   shunday deydilar:”Holbuki bu hadis ba’zi ulug‘ olimlarning so‘zig‘a qaraganda, zaif hadislardandir. Mavzu’at ul-kubro lil allamati ash-Shavkoni rahmatullohi taolo” har holda ba’zi zaif bo‘lmagan taqdirda ham bularning maqsudig‘a dalil bo‘lmaydur. Maa mo fiyh shuning ila istedlol etarlar. Holbuki bu hadisning butun ma’nosi boshqadur. Bundagi tashabbuhdan murod o‘zga dinda bo‘lgan xalqning dinlari va axloqi diniyalarini ulug‘lab, ani yaxshi deb o‘xshamakni tilamakdur. Yo‘q esa ahodisda sobitdurki, rosulimiz sollollohu alayhi vasallam rumlar jubbasini, kisroi taylosonlarini kiyibdurlar  (“Miroqot ul-mafotih”, jildi avval,sahifa 341 va soir) va ashobil kiromg‘a ham shunday kiyimlar kiyganlari uchun hech narsa aytmabdurlar. Va “Sahihi Muslim” da Rasululloh sallollohu alayhi vasallam hind majusiylarining boshlarig‘a kiyadurg‘on ikki quloqli narsalarini kiygan” deb naql etilmushdir. Va mezon kubro kitobida ham Imom Molikning majus podshoh hadya etib bergan “ quloh”ni kiyganlari zikr etib berilgandir. Demakki, “man tashabbaha”dan murod “tashabbuh Fil-libas val hay’at” emasdur. Yo‘qsa, payg‘ambarimiz va burung‘i dindoshlarimizning  shunday bo‘lmoqlari lozim bo‘ladur”. Ushbu maqolada Behbudiy hazratlari hadis ilmini yaxshi bilganlari sabab ushbu hadisni sharhi nima haqida ketayotganini tushuntirib yozganlar. Bir qavmga o‘xshash uni kiyimida emas balki, axloqi va diniga taqlid qilish bilan bo‘ladi demoqdalar. Shu o‘rinda Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlarining “hadis va hayot” 16-17-juz “Taom, sharob, libos” qismidan iqtibos keltiramiz:”Mahrama roziyallohu anhu o‘g‘li Misvarga:”Ey o‘g‘ilginam menga nabiy sollallohu alayhi vasallamning huzurlariga yaktak choponlar kelganini xabari yetdi. U zot ularni taqsimlayotgan emishlar. Yur, huzurlariga boraylik”, - dedi”.[16]

Biz “yaktak choponlar” deb tarjima qilgan kiyim arab tilida “aqibbatun”[17] deyiladi. U yengil, oldi ochiq chopondir. Arablarning o‘zida  bu hildagi chopon bo‘lmagan. U ularga ajamlardan keltirilgan.[18] Bu hadisda ham payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo sollollohu alayhi vasallam ajamlarning kiyimini kiyganliklarini dalil qilib keltirishimiz mumkin. Hozirgi kunimizda ham ko‘plab musulmonlar ajam o‘lkalarida tikilgan kiyimlarni kiyishadi. Bu ishlari bilan ularga dindan chiqdi degan hukmni  berish xato hisoblanadi. Demak, xulosa qilsak, bir insonni kiyimiga qarab unga baho berish hech bir zamonda o‘zini oqlaydigan ish emas. Behbudiy hazratlari davrida ham uyiga stol, stul yoki tunuka tom qilgan kishini takfirda ayblash jamiyat muammolaridan edi. Qolaversa, na din ilmini va dunyo ilmini puxta egallamagan holda bir inson ustidan hukm qilish o‘ta ketgan  johillik edi. Behbudiy hazratlari mana shunday illatlarga ko‘z yumib jimgina qarab turmadilar o‘zlari bilgan shariat ilmi bilan darhol bu masalaga nuqta qo‘ydilar.     

”Oyna” jurnalini tadqiq etish davomida aqidaga doir yana ko‘plab maqolalarni Behbudiy qalamiga mansub “Turkiston viloyatining gazetida” ham tadqiq etdik. Ushbu maqola ham ayni aqidaviy masala bo‘lgani uchun garchi jurnalda keltirilmagan bo‘lsada, biroq, Behbudiy qalamiga mansub bo‘lgani uchun hozir keltirmog‘imizning o‘rni deb bildik. “An-nazar ush-shar’iy “Duradgorlar risolasi”nda maktubi fosid aqida xususida” mavzusidagi maqola bo‘lib ushbu maqoladan iqtibos keltiramiz: “Sanai xoliyag‘a manshur 23- nomerli jaridag‘a “duradgorlar risolasi”ni mazmunig‘a aytdukki, aning mavvod e’tiqodiyasi bu ekan (sohibi takbir hazrat Odam[19], Nuh[20], Ibrohim[21] Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo sallollohu alayhi vasallamning[22] o‘rinlarig‘a o‘turg‘ay ), yana agar kosibning muddaosi bo‘lsa ustozi oldig‘a kelgay, o‘zin takbirga yetkurg‘ay to bu to‘rt payg‘ambar alayhissalomning  savoblarin topgay. Takbir etguvchi gunohdin pok bo‘lg‘ay) va har kishi risolani bitgan odamni rozi qilib, vaqtini xush qilmasa, azob va do‘zoxga giriftor bo‘lur va agar rozi aylasa, Xudoyi azz ava jalla sakkiz behishtning eshigin ochar, xohlasa, har qaysidin kirgay, ul banda o‘z ixtiyori birla kirgay deb aytgan, asli, muallifi gumrohni va yozgan kotibi va badgashtnodonni ahvolig‘a taassuf qilib mazkur iftiro va g‘ayri aqidai shar’iyya va beusul so‘zlarg‘a e’tiqod qilib yurgan kosiblar ahvolig‘a mulohaza qilib, dunyotalab mufsidlarning qilgan makr va tazvirlarig‘a shar’i- sharif ila mutakallim bo‘lduk. Avval ul-luzum budurki, ul risolag‘a savob deb e’tiqod qilguvchi kosiblar hamoyil qilib yurgan risolalarini ulamo, ya’ni ulug‘ mudarris va muftilarg‘a topshirub, tashih qildirib olsunlar,ikkinchi bul nav xilofi aqoidi shar’iya va masoili diniyya e’tiqodlarini tark qilib, tavba va istig‘for qilsinlar, uchinchi beilm qo‘ynig‘a kitob va nasabnoma  solib ta’malik qilib ta’malik qilib: pirman, pirzodaman, eshonman va payg‘ambarlar maqomida o‘lturadur deb risolag‘a yaqin qilgan sohibi takbir man bo‘ladurman deb da’vo qiladurg‘on yolg‘onchi, gumroh,  botil, mufsid va johillarning iftiro va hiylasig‘a  tobe’ va mo‘taqid bo‘lmasinlar, azbaski, dalil bordurki, ummat, ulamo va avliyo alayhimus salomning o‘runlarig‘a o‘lturmoqqa martaba hosil qilmas:shar’an va aqlan mumkin yo‘qdur, balki har bir payg‘ambar alayhimus salomning maqomlarini bir-biridan farq va uluvviyati bordir. Ushbu maqola Behbudiy hazratlari kosib, duradgor, eshon, pir, yoinki pirzodalarni e’tiqodan buzuq aqida bilan o‘zlarini payg‘ambar alayhimussalomlarga tenglashtirayotganlari buzuq e’tiqod ekanligini ta’kidlab aytmoqdaki, yuqorida zikr qilingan payg‘ambar alayhimussalomlarning bir-biridan martabalarida farq va uluvviyatlari bordir. Shunday ekan, duradgorlarning nasabini nuh alayhissalomga, eshonlar-u pirlarni payg‘ambarimiz Muhammad mustafo sollollohu alayhi vasallamga intiho qilish gunoh va botil amal ekanligini buni qasddan yozgan eshon va pirlar bu qilgan amallari uchun Alloh taoloning huzurida shayton maqomiga ham yetolmay unga hamsoya bo‘lmoqqa haqli bo‘lganlari kitoblarimizda dalili sobitdir[23]. Maqola davomida Behbudiy hazratlari har bir inson qilgan amali uchun o‘zi javob berishi garchi u payg‘ambarning farzandi bo‘lsa ham jannatga kirishiga kafolat yo‘qligini yozganlar. Va shu o‘rinda Nuh alayhissalomning o‘g‘illari Kanon be’imon bo‘lganligi sababidan Alloh taolo Qur’oni karimda “laysa min ahlik” ya’ni “seni ahlingdan emas”[24] deb aytadi. Har bir mo‘min musulmon ilm hosil qilib, aqidasini to‘g‘ri qilsa,  jannatga yetishi, aks holda, payg‘ambarning farzandi bo‘lsa ham be’imon inson jannatning hidini ham hidlamasligi aytiladi. Behbudiy hazratlari “Sadoi Turkiston” jaridasida yozilgan kosiblar va duradgorlarning nasabini payg‘ambarlarga bog‘lash mazmunidagi ushbu maqolani chetda qoldirmay o‘z fikrlarini bayon etdilar. Chindan ham har bir musulmon bunday johilona qarashlar va fikrlarga  befarq qarab o‘tib ketmasligi zarur. Hazrat Behbudiy ham shunday shaxslardan edilar. Jamiyatda sodir bo‘layotgan har bir holatdan doim xabardor, va har bir masalaga diqqat e'tiborli shaxslardan edilar. Bu ham Behbudiy hazratlarining zakiy inson ekanliklariga dalildir. Zero, Payg'ambarimiz Muhammmad sallolohu alayhi vassalam hadisi sharflarida “Kuchli mo‘min kuchsiz mo‘mindan yaxshiroqdir” deb takidlaganlar. 
 

[1] Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Aqoid ilmi va unga bog‘liq masalalar. – Toshkent: Hilol nashr, 2019. – B.7.

[2] Mahmudxo‘ja Behbudiy. Oyna,1914. 12-son. – 295-bet.

[3] Mahmudxo‘ja Behbudiy. “Oyna”,1914. 12-son. – 295-bet.

[4] O‘MI fatvo markazi. Fiqh va aqidaga oid ixtilofli masalalar yechimi. – Toshkent: Matbaachi,2024. - B.360.

[5] Mahmudxo‘ja Behbudiy. Oyna,1914. 12-son. – 295-bet.

[6] Mahmudxo‘ja Behbudiy.Oyna, 1914. 14son. – B.200-202.

[7] Mahmudxo‘ja Behbudiy.Oyna, 1914. 13-son. – B.200-202

[8] O‘MI fatvo markazi.Fiqh va aqidaga oid ixtilofli masalalar yechimi. – Toshkent: Matbaachi ,2024. – B.360

[9] Kofir iymonning 7ta rukniga ishonmaydigan yoki o‘sha yettita rukundan birini inkor etgan kimsa.

[10] O‘MI fatvo markazi.Fiqh va aqidaga oid ixtilofli masalalar yechimi. – Toshkent:Matbaachi,2024. – B.360.

[11] Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Tafsiru hilol. – Toshkent: Movarounnahr, 2008. – B.600-601.

[12] Xavorijlar ajralib chiqqanlar. O‘zlaridan boshqani musulmon demay kofirga chiqaruvchi guruh.

[13]O‘MI fatvo markazi.Fiqh va aqidaga oid ixtilofli masalalar yechimi. – Toshkent: Matbaachi,2024. –B .360 

[14] Mahmudxo‘ja Behbudiy.”Oyna”, 1914,20-son.

[15] Hasan sahih hadis.4331. Sunan Abu Dovud. Oltin Silsila.  – Toshkent: Hilol, 2024. – 89-b. 

[16] Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Hadis va hayot 16-17-juz. – Toshkent: Hilol, 2021. – B.215-216.

[17] Uzun yengil oldi ochiq chopon.

[18] Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Hadis va hayot 16-17-juz. – Toshkent: Hilol, 2021. – B.215-216

[19]Ilk yaratilgan odam va nabiy payg‘ambar.

[20] Nuh alayhissalom Qur’oni karimda zikr qilinga 25 azim payg‘ambarlardan biri.U kishining asl ismi Anush.Boshqa dinlarda Noyga to‘g‘ri keladi.Nuh ismining ibroniycha  ma’nosi Abdulloh yana bir ma’nosi ko‘p yig‘lovchi. Qavmidan ko‘p aziyat yetgani uchun Allohga ko‘p yig‘lab duo qilgan

[21]Ibrohim alayhissalom ka’bani ilk bor qurgan, Qur’onda zikri kelgan azim payg‘ambarlardan.

[22] Muhammad sollallohu alayhi vasallam eng oxirgi to qiyomatga qadar barcha insoniyat uchun rosul qilib yuborilgan azim payg‘ambarlardan.

[23] Mahmudxo‘ja Behbudiy.Turkiston viloyatining gazeti. – Toshkent, 1903-yil.15-iyul.27-son.

[24] Qur’oni Karim. Hud.46-oyat. – Toshkent: Hilol, 2024. – B. 221-235